O’quv materiallar mavzu: Ijtimoiy ishda etikani ahamiyati (4 soat) Reja

Uchinchi davrga yangilanishga (jadidchilik) xos bo‘lib, unda jamiyatda ijtimoiy-axloqiy faol bo‘lgan kishilarni voyaga yetkazish masalasi kun tartibiga qo‘yilgan. Bu davrda M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Avloniy va shu kabi olimlar shaxsni vujud, aql va axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan jamiyatda ma’naviy-axloqiy uyg‘onishni
yuzaga keltirish mumkinligini asoslab barganlar.
To‘rtinchi davr muammoni ilmiy tahlil qilish davri bo‘Iib, I.Mo‘minov, M.Xayrullayev, E.Yusupov, J.Tulenov, O.Fayzullayev,X.Shayxova, I.Karimov, K.Xonazarov, M.Xolmatova, Q.Nazarov,X.AIiqulov, G.Tillayeva Abdulla Sher va V.Karimovalarningtadqiqotlari muhim o‘rin tutadi. Istiqlol-yillarida 0 ‘zbekistonni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning mutlaqo yangi bo‘Igan milliy modeli ishlab chiqildi. Bu modelning negizini bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurish tashkil qiladi. Yangi davlatchilik va jamiyatni barpo etish ijtimoiy fanlarni, ijtimoiy ish etikasi oldiga ham yangi vazifalarni
qo‘ymoqda. Chunki, O'zbekistonda ≪ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi≫4.
Shu ma'noda hozirgi davlatchilik va jamiyatimizda quyidagi to'rt masala ustuvorlikka ega: - inson hayoti;
- inson huquqlari;
- inson erkinligi;
- inson manfaatlari.
Bu masalalarni ro‘yobga chiqarish uchun jamiyat hayotida boshqa kasb sohalari ahamiyatini inkor etmagan holda ijtimoiy ish kasbi xodimlarining ham jamiyat hayotidagi roli va o‘rni hamda ma’naviy - axloqiy fazilatlarini rivojlantirish lozim bo‘ladi.
Hamkasb va hamfan sifatida ijtimoiy ish integral xususiyatga ega. Ijtimoiy ish paydo bo‘lgan davrdan boshlab bu ish bilan pedogoglar, psixologlar, tibbiyot xodimlari va boshqa mutaxassislar shug‘ullandilar, ijtimoiy ish faoliyati turli ilm sohalari tutashgan joyda yuzaga keladi.
Ijtimoiy ish faoliyati psixologlar, sotsiologlar, pedagoglar, tibbiyot xodimlari, huquqshunoslar, faylasuflar, shuningdek, ehtiyojmandlarga yordam ko‘rsatishning turli jihatlarini tadqiq qiladigan boshqa soha vakillarining sa’y-harakati tufayli yuzaga keladi. Jumladan, ushbu faoliyatda psixologlarni inson shaxsi muammolari, pedagoglarni ularning tarbiyasi muammolari, sotsiologlami ijtimoiy tuzilma muammolari, huquqshunoslarni muhtojlarga yordam ko‘rsatishning qonuniy asoslari, faylasuflami esa uning eng umumiy muammolari qiziqtiradi1. Boshqacha qilib
aytganda, u kompleks dasturlami hal qilishda turli soha vakillari o‘rtasidagi hamkorlikni nazarda tutadigan sohalararo faoliyatni nazarda tutadi.
Ijtimoiy ish sohasiga xos alohida holat shunda-ki, u to‘liq inson huquqlariga bag‘ishlangan kasb ekanligi ta’kidlangan. Ayni vaqtda ta’kidning o‘zi ham to‘liq emas, ijtimoiy ish kasbi bilan inson huquqlari mavzusi o‘rtasidagi aloqadorlikka taalluqli adabiyotlarning yetishmasligi mazkur mavzuning aniq yoritib berilmaganligini ko‘rsatadi. Ushbu holat ijtimoiy ish xodimlari o‘z amaliyotlarida inson huquqlari mavzusini tatbiq etishga harakat qilayotganlarida o‘z mushohadalarining boshlang‘ich nuqtasini topishga qiynalayotganliklari tufayli yuzaga kelayotgan bolishi mumkin. Agar ijtimoiy ish tolaligicha inson huquqlariga bagishlangan kasb bo‘lsa, ijtimoiy ish xodimlari inson huquqlarini ta’minlash tamoyilini amaliyotning qaysi qismida qollashni boshlaydilar? Amaliyotda inson huquqlari bilan ishlar ekanlar, ijtimoiy ish xodimlari inson huquqlari Konsepsiyasini tushunishlari va mos hujjatlar, xususan Inson huquqlari Umunijahon Deklaratsiyasi
(1948-yil 10-dekabr) to‘g‘risida bilimga ega bolishlari lozim. Biroq ushbu hujjatlardan tashqari ijtimoiy ish xodimlariga o‘z kasblarining inson huquqlari bilan aloqadorligini yaxshiroq tushunishlariga ko‘tnaklashuvchi boshqa hujjatlar ham bor.
Ijtimoiy ish xodimlari Milliy Assotsiatsiyasi tomonidan qabul qilingan Axloq Kodeksi shunday hujjat hisoblanadi. Mazkur hujjatning ko‘p bo‘limlari induvidial xulq-atvorga, masalan konfedensiallikka amal qilish mijoz bilan shaxsiy aloqadorlik
tamoyili va boshqalarga taalluqli bo‘lsa, boshqa bo'limlari inson huquqlari bilan ishlashga taalluqli ko‘plab misollarni o‘zida mujassamlashtiradi. AQSHdagi ijtimoiy ish xodimlarining kata qismi mazkur Kodeksdan qollanma sifatida foydalanadilar. Ushbu Kodeks ularga o‘z kasblarini inson huquqlari bilan boglashda boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi. Kodeksni insonning mos huquqlariga amal qilishga nibatan qollab. AQSHda ijtimoiy ish xodimlari o‘z kasblarining asosiy vazifasini bajaradilar. Kodeksda dks etgan bo‘limlar ijtimoiy ish xodimlarini o‘z mijozlaring huquqlariga amal qilishga chaqiradi.Garchi Kodeksning o‘zida bir marta ham ≪inson huquqlari≫ atamasi ishlatilmasa-da, uning tili baribir inson huquqlariga doir asosiy
hujjatlar, ayniqsa, Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining uslubini eslatadi. Kodeksni inson huquqlariga doir hujjatlar bilan aynan mos kelishini, ijtimoiy ish xodimlari nima uchun ularning kasblari inson huquqlari bilan mustahkam aloqada ekanligini yaxshiroq tushunadilar hamda mazkur huquqlarga amal qilish tamoyilini amaliyotga yaxshiroq qo‘llaydilar. Tarixan ijtimoiy ish insonlar va insonlar guruhlari o‘rtasidagi mlolatsizliklar bilan ishlashga to‘g‘ri kelgan. Ijtimoiy ish insonparvarlik va demokratik g‘oyalar asosida rivojlandiki, ularga amal qilish, uni kamsitishlar va resurslarning adolatsiz taqsimotiga qarshi kuiush sari boshlaydi. Mazkur asosiy jihat - adolatsizlikka qarshi kurash va demokratik g‘oyalarni ilgari surish - ijtimoiy ish xodimi Axloq Kodeksining birqismini tashkil etadi.
Ijtimoiy ish insonga ham, uning ehtiyojlarini qondirishga atrofdagilarning muhim amaliyot kasb etishini ehtiborga olgan holda atrofdagilarga ham yo'naltirilgan bo‘ladi. Ijtimoiy ish xodimlari nafaqat alohida odamlarga ko‘mak beradi, balki kengroq,
global darajada ham o'zgarishlar yasashga intiladilar. Respublikamizda olib borilayotgan demokratik huquqiy davlat barpo etish siyosati o‘z navbatida ijtimoiy ishchi xodimlariga bo‘lgan talabni yuzaga keltiradi va buning mobaynida bu soha vakillariga bir qator mas’uliyatli vazifalarni yuklaydi. Bunday vazifalarga quyidagilarni misol tariqasida ko‘rsatish mumkin: - ijtimoiy ish xodimlarining halol va madaniyatli inson bo‘lishligining zarurligi: - himoyasidagi insonlarning millati, irqidan va dinidan qat’i nazar barchasini baravar ko‘rib muomalaga kirish; - ijtimoiy ish xodimi madaniyatining tamoyillariga amal qilish; - ijtimoiy ish xodimning qanday vaziyat bo‘lishidan qat’i nazar, insonparvarlik xususiyatlarini amalga oshirishga kuch va g‘ayrat topishligi;
- ayniqsa mustaqil ravishda o‘zini o‘zi himoya qilishga qodir bo‘lmagan odamlarni, masalan, ishga layoqatsiz bolalar va yoshlar hamda aqliy taraqqiyoti buzilgan yoki sekinlashgan kishilarni qabul qilingan ma’naviy sog‘lom qonunchilik doirasida himoyalashga doir ish olib borish;
- turli etnik guruhlar va jamiyatdagi insonni asosiy huquqlariga qarama-qarshi bo‘lmagan an’analar, madaniyatlar, mafkuralar, e’tiqodlar va fanlarni hurmat qilish va ularga yordam berish.
Yuqorida qayd etilgan maqsadlarning barchasi ijtimoiy ish kasbining zaruriy omillari sanaladi va bu kasbning egasidan vijdonan yondashishlik talab qilinadi. Ushbu soha vakillarini respublikamizda mavjud huquqiy-me’yoriy hujjatlar ham qo‘llab-quvvatlaydi.
Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ham o'zida xalqaro inson huquqlari borasidagi to'plangan ijobiy tajriba tamoyillarini muhrlagan. Bundan
ko‘rinib turibdi-ki, hozirgi zamon davlatlarining inson huquqlari masalasidagi faoliyatlariga asos bo'lib xizmat qiladigan tamoyillar, ham nazariy va ham amaliy ahamiyatga molikdir, ularni qisqacha quyidagicha ifodalash mumkin:
- inson huquqlari har bir insonga tavallud topishi bilan tabiiy ravishda uzviy taaluqli,
mansub bo'ladi. Shu bois ular tabiiy huquqlardir, ular bo'linmas va insondan
ajralmas huquqlardir;
- inson huquqlari oliyqadriyat hisoblanib, ularni hurmat qilish, himoya etish va ularga
rioya etish har bir davlatning majburiyatidir;
- inson huquqlari barcha odamlarning tengligiga asoslanadi va umumiy-universal xususiyatga ega;
- inson huquqlari - ayni paytda hokimiyat ustidan nazorat qilishning vositasi hisoblanib, u davlat hokimiyati tomonidan sodir etilishi mumkin bo'lgan o'zboshimchaliklarni cheklab turadi, zero davlat inson huquqlari bilan belgilab berilgan erkinlik doirasidan chetga chiqishi mumkin emas;
- inson huquq va erkinliklarini ta’minlash - shaxsni u yoki bu belgiga asoslanib kamsitilishiga olib kelmasligi shart;
-inson huquqlari va erkinliklarini amalga oshirish – boshqa shaxslaming huquq va erkinliklariga zarar yetkazmasligi. Buzmasligi shart;
- inson huquq va erkinliklari butun mamlakat hududida yagona bo'lishi kerak;