O'quv ishlari bo’yicha prorektor

Mavzuga doir bilimlarni mustahkamlash uchun savollar:


1. «Fuqarolik jamiyati» tushunchasini izohlang?
2. Fuqarolik jamiyati institutlariga misollar keltiring?
3. NNT fuqarolik jamiyati instituti sifatida qanday funksiyalarni bajaradi?
4. Fuqarolarning о‘zini о‘zi boshqarish organlari faoliyatining konstitusiyaviy-huquqiy asoslari nimalardan iborat?


Tavsiya etilgan adabiyotlar:
О‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: “О‘zbekiston”, 2019 y.

11. 
    Mirziyoyev SH.M. Milliy taraqqiyot yо‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kо‘taramiz. 1-jild. -T.: “О‘zbekiston”, 2017 yil.
    
12. 
    О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 29-dekabr. /“Yangi О‘zbekiston” gazetasi. 2020 yil, 30-dekabr soni.
    
13. 
    Mirziyoyev SH.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. 3-jild. “О‘zbekiston”, -T.: 2020 y.
    
14. 
    Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . -T.: «О‘zbekiston», 1997 y.
    
15. 
    Karimov I.A. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostanasida. –T.: «О‘zbekiston», 2011 y.
    
16. 
    Mustaqil О‘zbekiston tarixi. Uchinchi kitob. –T.: Akademiya, 2013 y.
    

7-Mavzu: Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. О‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi
Reja:
1. О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning dastlabki davridagi iqtisodiy hayot.
2. Iqtisodiyotdagi tarkibiy о‘zgarishlar. Bozor infratuzilma-sining shakllantirish.
3. Qishloq xо‘jaligidagi islohotlar, ularning vazifalari va asosiy yо‘nalishlari.
4. Moliya va bank tizimi.


1. О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning dastlabki davridagi iqtisodiy hayot.
Mustaqillikning dastlabki yillarida boshlangan bozor munosabatlariga tadrijiy, evolyusion yо‘l bilan о‘tish bilan bog‘liq odimlar odamlarni eng og‘ir iqtisodiy va ijtimoiy inqirozlardan qutqarishga yordam berdi.
Mamlakatimiz О‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyilga asoslangan uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini tanladi va shunga muvofiq ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish yо‘liga о‘tdi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan va dunyoning eng yirik mutaxassislari va davlat arboblari tomonidan ma’qullangan, bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat barpo etishning asosiy prinsiplari qisqa vaqt ichida о‘zining hayotiyligini kо‘rsatdi.
Bozor munosabatlariga asoslangan mazkur tamoyillarning mazmun- mohiyati quyidagicha:

• 
  iqtisodiyot siyosatdan ustun bо‘lishi kerak;
  
• 
  qiyin о‘tish davrida davlat asosiy islohotchi bо‘lishi kerak;
  
• 
  barcha yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonuniy asosga asoslangan bо‘lishi kerak;
  
• 
  kuchli ijtimoiy himoya bо‘lishi kerak;
  
• 
  bozor munosabatlariga о‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
  

Ushbu tamoyillar asosidagi iqtisodiy islohotlar strategiyasining eng muhim vazifalari, ya’ni, ijtimoiy-iqtisodiy о‘zgarishlarning yakuniy maqsadi - ma’muriy-tartibot tizimiga asoslangan, markazlashgan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga, jamiyatning bir sifat holatidan ikkinchisiga о‘tishiga qaratilgan.
Kо‘rilgan choralar ishlab chiqarishning pasayishini tо‘xtatish, respublika byudjetini barqarorlashtirish va aholini ijtimoiy qо‘llab-quvvatlash tizimini yaratishga, qattiq davlat nazorati ostida chuqur bozor islohotlarining izchil amalga oshirilishi yosh davlat uchun о‘ta muhim bо‘lgan barqarorlikni saqlash va mustahkamlashga imkon berdi.
Ushbu modelning joriy etilishi makroiqtisodiy barqarorlikni, moliya-bank sektorining barqaror ishlashini va valyuta jamg‘armalarining о‘sishini ta’minladi, inqirozga qarshi ishonchli tо‘siq va xavfsizlikning yetarli chegarasini yaratdi, uni chayqovchilik kapitali ta’siridan va jahon moliya va fond bozorlarida nazoratning yо‘qligidan saqladi.
Mustaqillik yillarida О‘zbekistonning asosiy yutuqlarini qayd etib, ishonch bilan aytish mumkinki, ikkita eng muhim vazifa hal qilindi - makroiqtisodiy barqarorlik ta’minlandi va barqaror iqtisodiy о‘sishga erishildi. О‘tish davrining bosqichma-bosqich strategiyasi, mamlakat rahbariyatining energiya va g‘alla mustaqilligiga tez erishish istagi, shuningdek, asosiy eksport tovarlarini (paxta va oltin) xalqaro bozorlarga yо‘naltirishga urinishlar - bularning barchasi - О‘zbekistonga sanoat sohasida jiddiy tanazzullarga yо‘l qо‘ymaslik imkonini berdi.
Zamonaviy bozor munosabatlariga о‘tishning birinchi bosqichida о‘zaro bog‘liq ikkita vazifani hal qilish zarur edi: ma’muriy-byurokratik tizimning og‘ir oqibatlarini tugatish va bozor munosabatlarining asoslarini shakllantirish. I.A.Karimov rahbarligida iqtisodiy islohotlarning eng muhim yо‘nalishlari - islohotlarning konstitusiyaviy va huquqiy asoslarini shakllantirish va yanada mustahkamlash, mulkchilikning yangi shakllarini joriy etish, ishlab chiqarishning pasayishini tо‘xtatish kabi dolzarb vazifalar belgilab olindi.
Shu maqsadda mustaqillikning dastlabki yillarida yuzga yaqin qonun va meyoriy hujjatlar qabul qilindi, respublika Prezidenti huzurida iqtisodiy islohotlar, tadbirkorlik, xorijiy investitsiyalar bо‘yicha maxsus idoralararo kengash tashkil qilindi va mulkni xususiylashtirish boshlandi. Bu davlat monopoliyasini tugatdi, iqtisodiyotdagi ma’muriy va byurokratik tuzumni barbod qildi, bozor munosabatlarining asosini yaratdi va mulkdorlarning keng qatlamini shakllantirishga olib keldi. Bularning barchasi va chet el investitsiyalaridan foydalanish ishlab chiqarishning pasayishini tо‘xtatish imkonini berdi.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida mulkchilik shakllari, asosan, savdo va maishiy xizmat kо‘rsatish korxonalari, kichik transport va qurilish korxonalari, xom ashyoni qayta ishlash korxonalari о‘zgardi. Uy-joylarning aksariyati bepul xususiylashtirildi, ba’zilari imtiyozli shartlar asosida egalariga berildi. Qishloq xо‘jaligida qisqa vaqt ichida 770 ta kolxoz va sovxozlar ijara va jamoat fermalariga aylantirildi. Ammo qishloqni о‘zgartirish jarayoni katta qiyinchiliklar bilan о‘tdi. О‘tmishdan meros qolgan turli xil byurokratik tо‘siqlar iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga tо‘sqinlik qildi.
Birinchi bosqichda mulkni xususiylashtirishning muhim natijasi mulkdorlar sinfining shakllanishi bilan boshlandi. Bu ikki yо‘nalishda amalga oshirildi: bir tomondan, kichik va о‘rta biznesni va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama rivojlantirish orqali, ikkinchi tomondan, sug‘urta fondlari, bank mablag‘larini tejash va qimmatli qog‘ozlarni sotib olish orqali.
1994 yil oxiriga kelib, 54 mingta korxona о‘z faoliyat shakllarini о‘zgartirdi, ularning 34 foizi xususiy, 48 foizi aksionerlik jamiyatlari va 16 foizi davlat va 1 foizi ijara jamoalari edi. 1995 yilda nodavlat sektorining mamlakat iqtisodiyotidagi ulushining о‘sishi natijasida 44 foiz sanoat, 97 foiz qishloq xо‘jaligi mahsulotlari nodavlat sektori korxonalari va fermer xо‘jaliklari hissasiga tо‘g‘ri keldi.
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 21-yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida» gi qarori mulkni xususiylashtirishning keyingi bosqichiga о‘tishida muhim rol о‘ynadi. 1994 yil 1-iyuldan mustaqil О‘zbekiston hududida milliy valyutaning muomalaga kiritilishi ikkinchi bosqich vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi shart bо‘ldi.
Ochiq aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi, qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi va kо‘chmas mulkning kim oshdi savdosi iqtisodiy о‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning yangi bosqichiga aylandi.
Sanoatning eng muhim tarmoqlari - geologiya-qidiruv, yoqilg‘i-energetika majmui, aloqa, transport hozircha xususiylashtirilmadi. Kimyo, oltin qazib olish, tog‘-kon, paxtani qayta ishlash sanoatida 51 foiz davlat ulushi mavjud edi.
О‘zbekistonning bozor munosabatlariga о‘tishidagi eng muhim tamoyil - aholining kafolatli ijtimoiy himoyasini amalga oshirish bо‘ldi. Kо‘p bolali, kam ta’minlangan oilalar, nogironlar, qarovsiz qolgan qariyalar davlatning diqqat markazida bо‘ldi. Istiqlolning birinchi yilida aholining turmush darajasini barqarorlashtirish bо‘yicha kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Uni amalga oshirish uchun davlat byudjetidan zarur mablag‘ ajratildi. 1998 yilda dunyoning yetakchi mamlakatlarida yuz bergan moliyaviy inqiroz tufayli vujudgaga kelgan iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, 1999 yilgi byudjet ijtimoiy ehtiyojlar uchun mablag‘larni qisqartirishga yо‘l qо‘ymadi, bu ma’muriy va boshqaruv kadrlar tizimining qisqarishi natijasida mumkin bо‘ldi. 1998 yil oxirida respublikada 3 million 252 ming kishi davlat pensiyalari va nafaqalariga ega bо‘ldi. Buning uchun har yili byudjetdan 75 milliard 541 million sо‘m mablag‘ ajratilgan, shundan, 10 milliard 448 million sо‘mni 2 yoshgacha bolalari bо‘lgan oilalar olgan.
Aholining kam daromadli qatlamlari ham turli xil imtiyozlarga ega bо‘ldi. Odamlarning ayrim toifalari jamoat transporti uchun haq tо‘lashdan ozod qilindi, dori-darmonlarni bepul oladigan va kommunal tо‘lovlarni tо‘lashda imtiyozlardan bahramand bо‘ldi.
1999 yilda ijtimoiy sohani, aholining manfaatlarini ijtimoiy himoya qilishni moliyalashtirish uchun davlat byudjetida 283 milliard sо‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi, bu 1998 yilga nisbatan 37 foizga kо‘pdir.
Qishloq aholisining turmush sharoitini yaxshilashga katta e’tibor qaratildi. Vazirlar Mahkamasining «О‘zbekiston Respublikasida 2000 yilgacha qishloqning ijtimoiy infratuzilmasi dasturi tо‘g‘risida» gi qaroriga binoan qishloq joylarda tibbiy markazlar, о‘rta maktablar, turar-joy binolari, savdo obyektlari, maishiy xizmat kо‘rsatish, umumiy ovqatlanish korxonalari, suv va gaz tarmoqlari barpo etila boshlandi.
Mustaqil О‘zbekiston iqtisodiyotidagi о‘zgarishlar ishlab chiqarish va iqtisodiy hayotda ham о‘z aksini topmoqda. Xususiylashtirish kursining amalga oshirilishi mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish va tanlash erkinligi, shaxsiy tashabbus va tadbirkorlikni namoyon etish uchun keng imkoniyatlar ochdi. Ushbu chora-tadbirlar respublika aholisi tomonidan faol qо‘llab-quvvatlandi. 2000 yilda respublikada 55 mingdan ortiq turli xil mulkchilik shaklidagi kichik korxonalar faoliyat kо‘rsatdi. Qishloq xо‘jaligidagi islohotlar natijasida 100 mingdan ortiq fermer xо‘jaliklari tashkil etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotda juda muhim sohaga aylandi. 2013 yilda faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalarining umumiy soni 190 mingtani tashkil etdi, agar 2000 yilda kichik biznes subyektlari mamlakat yalpi ichki mahsulotining 31 foizini ishlab chiqargan bо‘lsa, 2013 yil oxiriga kelib, bu kо‘rsatkich 55,8 foizdan oshdi. 2014 yilda kichik biznes sanoat mahsulotlari umumiy hajmining 23 foizini, bozor xizmatlarining deyarli barcha hajmini, mahsulot eksportining 18 foizini, iqtisodiyot tarmoqlarida band bо‘lganlarning 75 foizini tashkil etdi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik aholini ish bilan ta’minlashning muhim omiliga va barqaror daromad manbaiga aylanmoqda. Tadbirkorlikning eng katta rivojlanishi qishloq xо‘jaligida va xizmat kо‘rsatish sohasida yuz berdi. Iqtisodiyotning ushbu tarmoqlari subyektlarining faolligi iste’mol majmuasida, ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda kuzatilmoqda.
Xususiylashtirish bilan bir qatorda, bozor mexanizmlarining asoslarini yaratishga qaratilgan va davlat tomonidan tartibga solishning boshqa chora-tadbirlari qо‘llanildi. Mamlakatning О‘rta Osiyo miqyosidagi yirik korxonalari - Navoiy va Olmaliq kon-metallurgiya kombinatlari, Bekobod metallurgiya zavodi, eng yirik qishloq xо‘jaligi texnikasi, sement sanoati va boshqalar saqlanib qoldi va jadal rivojlandi. Shu bilan bir qatorda, yangi sanoat tarmoqlari - qog‘oz, elektrotexnika, qurilish materiallari sanoati va boshqalar paydo bо‘ldi, ularda 1000 dan ortiq yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish о‘zlashtirildi.
Iqtisodiyotni qayta qurish va eksportni diversifikatsiya qilish siyosatining yorqin natijasi о‘laroq, yangi, yuqori texnologiyali sanoat - avtomobilsozlik sanoatining yaratildi. О‘zbekistonda ishlab chiqarilgan zamonaviy avtomobillar bir qator mamlakatlarga, shu jumladan, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Ukraina va MDHning boshqa mamlakatlariga eksport qilinmoqda.
Mamlakatimizda avtomobilsozlik, neft-gaz, kimyo, elektrotexnika va boshqa sohalarni о‘z ichiga olgan yuqori texnologiyali yangi tarmoqlar mamlakatning jadal rivojlanishiga katta hissa qо‘shdi. Qizilqum fosforit zavodi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, SHо‘rtan gaz-kimyo majmuasi, Asaka avtomobil zavodi, avtobuslar va engil yuk mashinalari ishlab chiqaradigan Samarqand zavodi faoliyat kо‘rsatmoqda. Paxta tolasini qayta ishlash bо‘yicha qator qо‘shma korxonalar tashkil etildi, 100 dan ortiq tayyor tо‘qimachilik korxonalari, maishiy texnika ishlab chiqarish korxonalari, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish bо‘yicha zamonaviy komplekslar ishga tushirildi.

•