O`quv ishlari bo`yicha prorektor R. Jumayev Aruz qoidalari va mumtoz poetika fani bo`yicha universitetlarning

Internet saytlari
1.http://www.kutubxona.uz
2.http://www.literature.uz
3.http://www.ziyonet.uz
4.http://www.alishernavoiy.uz
Glossariy
Aruz – I. Azaldan Sharq, ayni damda, turkiy xalqlar she’riyatida, jumladan, o`zbek she’riyatida taxminan IX asrdan buyon qo`llanib kelinayotgan she’riy tizim nomi. II.Aruz vazni asosida yaratiladigan asar baytlaridagi 1-misraning oxirgi rukni o`rni nomi.
Juzv – (arabcha so`z bo`lib, “parcha, bo`lak, qism”, “andak, ozgina” degani) sokin va mutaharrik harflarning birikuvidan hosil bo`ladigan ritmik birlik bo`lib, aruz ilmiga xos bu atama Abdurauf Fitratdan so`ng “hijo” atamasiga o`rnini bo`shatib berdi. Bunga alifboning xususiyatlari ham sababdir.
Rukn – (arabcha so`z bo`lib, “ustun” degani ) misralarda hijolarning ma’lum tartibda guruhlanib kelishidan hosil bo`ladigan ritmik bo`lak. Asl ruknlar sakkizta. Ruknlar soniga ko`ra bir baytda to`rttadan 36 tagacha bo`ladi. To`rt ruknli baytlar murabba’, olti ruknli baytlar musaddas, 8 ruknli baytlar musamman, 12 va undan ortiq ruknli baytlar mutatavval deb yuritiladi.
Taqti’ – (arabcha so`z bo`lib, “kesish”, “bo`laklarga bo`lish” degani ) – aruzga xos atama bo`lib, she’r vaznini aniqlash uchun baytni ritmik bo`laklarga ajratish hisoblanadi.
Vazn – (arabcha so`z bo`lib, “o`lchov”, “tarozi” degani ) she’riy asarning ritm-ohang xususiyatlarini ularning tarkibidagi rukn(turoq)lar soni va turiga ko`ra ifodolovchi o`lchov. O`zbek she’riyati uch vazn asosida ish ko`rib keladi: barmoq, aruz vazni hamda erkin vazn.


2-mavzu: Aruz ilmida hijo tushunchasi. Rukn haqida ma’lumot.
Reja:
1. Bo`g`in va hijo. Qisqa, cho`ziq, o`ta cho`ziq hijo.
2. Rukn tushunchasi. Rukn misraning ritmik bo`lagi sifatida.
3. Asliy va tarmoq ruknlar.
4. Rukn va bahr munosabati. Bahrlar va ularning tarkibiy tuzilishi.
Adabiyot nazariyasiga oid aksar kitoblarda bo`g`in hijo deyilishi va aruz vazniga oid atama sanalishi aytilgan⁴. Ayni damda, bo`g`in va hijo aynan bir narsa emasligi hammaga ma’lum. Sababi, bo`g`in va hijo goh teng kelsa, goh farqlanadi. Garchi “hijo” atamasi aruz vazni bilan bog`liq qo`llanadi deyilsa-da, barmoq vaznida ham qo`llanishi zarurligini ayrim misollar dalillaydi:
Ismingni ayirib kechdi asrlar,
Xonlikni beklikka bo`lgan ne sirlar?
Kentlarga sochilgan o`rda, qasrlar...
Qumdan qorilganmi loylaring, o`zbek⁵.
1-3-misralarda bo`g`in va hijo farq qilgan, ya’ni bo`g`in o`nta, hijo o`n bitta. Juft misralarda esa bo`g`in va hijo soni bir xil. Muhimi, to`rt misrada ham hijolar soni bir xil: 11 ta. Toq misralardagi bo`g`in kamligini ketma-ket undoshi bor bo`g`in to`ldirgan va oqibatda hijo tengligi ta’minlangan: “asr”, “qasr” so`zlarida bir bo`g`in, ikki hijo bor. Bu holat aruzdagi o`ta cho`ziq hijoga monanddir:
Mehr ko`p ko`r-guz di mam-mo meh-ri-bo-ne top-ma-dim, (14 bo`g`in)
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Jon ba -se qil-dim fi-do, o - ro mi- jo ne top-ma-dim. (15 bo`g`in)
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
“Mehr” so`zi bir bo`g`in – o`ta cho`ziq hijo bo`lib, uning taqte’sini to`g`ri berish uchun keyingi misralarning birinchi va ikkinchi hijosiga e’tibor qilish zarur.
Aruz vaznida hijolarning qisqa-cho`ziqligi muhim bo`lib, uch xil hijo farqlanadi:

I. Qisqa hijo. Belgisi “V”. “Qisqa hijo qisqa unli bilan tugallanuvchi ochiq hijodir”⁶. Bu ta’rif ma’qul. Ammo hozirgi adabiy til va yozuv qisqa yoki cho`ziq unlini farqlash imkonini bermasligi sabab ta’rifni qulaylashtirishga intildik: “O” unlisidan boshqa unlilar bilan tugagan hijo, asosan, qisqa hijo sanaladi (“asosan” deyilishiga sabab: ma’lum o`rinlarda cho`ziq hijo bo`la oladi).
II. Cho`ziq hijo. Belgisi “ – ”
1. “O” unlisi bilan tugagan hijo.
2. Undosh bilan tugagan hijo, asosan, cho`ziq hijo sanaladi.
3. “O” dan boshqa unli bilan tugagan hijo:
Kuy-du-mul dam-kim, yu-zoch-ding xalq-ni kuy-dur-ga-li,
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
El-ga o`t sol-ding va-le, men no-ta-von-g`a tush-ti o`t.
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
A. So`z oxirida (misol: vale V – ; xalq-ni – V –);
B. Rukn oxirida (misol: no-ta-von-g`a – V – –);
C. Misra oxirida cho`ziq hijo bo`lish imkoniyatiga ega (misol: kuy-dur-ga-li
– – V – ).
4. Istihlofga uchragan hijo cho`ziq hijo hisoblanadi.
“Istihlof aruz atamalaridan bo`lib, jonli tilda qisqa talaffuz qilinuvchi ba’zi unlilarni she’rni o`qish chog`ida cho`ziq unli sifatida talaffuz qilishni ifodalaydi”⁷. Masalan:
Ey Na-vo-iy, / bil-ki o-he / chek-mi-sham be-/ ix-ti-yor,
– V – – / – V – – / – V – – / – V –