O`quv ishlari bo`yicha prorektor R. Jumayev Aruz qoidalari va mumtoz poetika fani bo`yicha universitetlarning

V V – V/ – V – – / V V – V/ – V – –
fa- i lo tu /fo`-i lo- tun / fa- i lo tu /fo`-i lo- tun.
Hazaj bahri. Mafo`iylun ruknining zihofoti
Ma’foiylun ruknining takroridan yuzaga keladigan bu bahr turkiy aruzda alohida o`ringa ega. Hazaj bahri hosil qiladigan vaznlar qo`shiqbopligi tufayli asrlardirki, el e’tiborida bo`lib kelmoqda. Bu bahr o`zbek aruzidagi eng dilbar, eng jozibador bahr sifatida ramaldan keyingi o`rinda turishini nafaqat aruzshunoslar, balki keng omma ham yaxshi biladi. “Hazaj” so`zi arabcha bo`lib, “zamzama qilish, bir ovozni takrorlash, ovozni yoqimli qilish, kuylash” degan ma’noni anglatadi. “Xazoyin ul-maoniy” devonidagi 669 g`azal (g`azallarning to`rtdan bir qismi degani), “Xamsa”ning ikkinchi va uchinchi dostoni, ya’ni “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” hazaj bahrida bitilgan<sup>29</sup>. Bu bahrdagi vaznlarning musamman, musaddas shaklidagi ko`rinishlari birday uchraydi. Murabba’ shaklidagi ko`rinishlari ham anchagina. Ramal bahrining musammani solim ko`rinishi o`zbek she’riyatida ko`p uchramagani holda hazaji musammani solim keng tarqalgan. Hazaj bahridagi bu vazn qo`shiqbopligi bilan qadrlidir:
A-gar o-shiq /-li-gim ayt-sam, ku-yib jo-nu ja-hon o`r-tar,
V – – – / V – – – / V – – – / V – – –
Bu ishq sir-rin ba-yon et-sam, ta-qi ul xo- nu-mon o`r-tar<sup>30</sup>.
V – – – / V – – – / V – – – / V – – –
Hazajning o`zbek she’riyatida keng qo`llangani ma’foiylun va uning zihoflarini o`rganishimiz zarurligini ko`rsatadi. Navoiyning “Mezon ul-avzon” asarida hazaj bahrining 46 vazni, Boburning “Muxtasar” asarida esa 105 vazni tilga olinib, har biriga forsiy va turkiy she’riyatdan misollar keltirilgani ham bu bahr va uni yuzaga keltiruvchi ruknni, uning noasllarini o`rganish muhimligini anglatadi. “Mafo`iylun zihofoti o`n birdur va furu’i dag`i o`n birdur”³¹.

№	Zihof nomi	Asldagi o`zgarish sabab hosil bo`lgan noasl rukn	Chizmasi	Vazn nomida zihof-ning ifodalanishi
1.	Qabz	Mafo`ilun