O`quv ishlari bo`yicha prorektor R. Jumayev Aruz qoidalari va mumtoz poetika fani bo`yicha universitetlarning

Musta’mal bahrlar: ramal va hazaj bahrlari. Aruzda fonetik hodisalar
1.Turkiy (o`zbek) she’riyatda musta’mal bahrlar, ularning qo`llanilish darajasi.
2.Ramal – turkiy she’riyatning yetakchi bahri sifatida.
3. Hazaj bahrining musamman va musaddas ruknli vaznlari.
She’r vaznining aniqlanishiga e’tibor qiling. Avvalo, bo`g`inlar soni sanaladi. Ikki misradagi bo`g`inlar soni teng bo`lsa, hijolar soni bir xil bo`ladi. Bo`g`inlar soni teng bo`lmasa, o`ta cho`ziq hijoni topib, bo`g`inlar sonini tenglashtiramiz. So`ng ikki misradagi hijolarni tagma-tag yozamiz. Quyidagi misolda bo`g`in va hijolar soni bir xil:
No-la-ni har / ne-cha-kim el / din ni-hon ay / lar ko`-ngil, 15
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Se-ni so-g`in/g`ach ya- na be/xud fi g`on ay/lar ko`-ngil<sup>19</sup>. 15
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Har bir hijoni izohlasak. “No” – “o” bilan tugagani uchun cho`ziq; “la” “o” bilan tugamagan, so`z, misra yoki rukn oxirida kelmagan, vazn talabi bilan cho`zib aytilmaydi, ya’ni istihlofga uchramagan, shu sababdan qisqa hijo; “ni” – “o” bilan tugamagan bo`lsa ham so`z oxirida kelgani uchun cho`ziq hijo qilib aytish imkoni bor, cho`ziq hijo deb hisoblanishiga sabab shuki, ikkinchi misradagi unga parallel hijo “o” bilan tugagan, demakki, “ni” cho`ziq hijo; “har” – yopiq bo`g`in bo`lgani uchun cho`ziq hijo; “ne” asli qisqa hijo bo`lishi lozim, ammo unga parallel 5-hijo “-g`ach” yopiq – cho`ziq hijo bo`lgani sabab u ham istihlofga uchrab, cho`zib aytiladi; “cha” “o” bilan tugamagan, so`z, misra yoki rukn oxirida kelmagan, vazn talabi bilan cho`zib aytilmaydi, ya’ni istihlofga uchramagan, shu sababdan qisqa hijo; keyingi ikki – “kim” “el” hijolari undosh bilan tugagani uchun cho`ziq hijodir. Misradagi boshqa hijolar yoki keyingi misra ham shu tarzda talqin qilinadi.
G`azalning vaznini bayt ko`magida aniqlash mumkin. Ma’foiylun rukni asosida yaratilgani sabab hazaj bahrida yozilgan, ruknlar soni ikki misrada sakkizta bo`lgani uchun “musamman”, oxirgi rukn zihofga uchragani uchun “mahzuf” so`zi qo`shiladi. Oqibat, g`azalning vazni hazaji musammani mahzuf deb hisoblanadi, quyidagi taqte’ hosil bo`ladi:
mafo`iylun / mafo`iylun / mafo`iylun / mafo`il,
mafo`iylun / mafo`iylun / mafo`iylun / mafo`il.
Oxirgi ruknni “fa’uvlun” tarzida berish ham mumkin. “Mafo`iyl (fa’uvlon)” tarzida berilganda o`ta cho`ziq hijo sanalib, “maqsur” deyilishi lozim edi, paradigmasi V – ~ tarzida berilardi. Yopiq va “o” bilan tugagan bo`g`inlarni cho`ziq, qolganini qisqa hijo belgilari bilan belgilasak, quyidagi paradigma yuzaga keladi:
V – – – / V – – – / V – – – / V – –
V – – – / V – – – / V – – – / V – –