O’quv darslik

Ayrim anistetiklarning kimyoviy tuzilishi
O’simlik xom-ashyosidan olingan vositalar
Benzoilekgonin efiri
 
 
Kokain gidroxlorid 
 
Sintetik vositalar 
 
 
Paraaminobenzoy kislatasi efirlari 
 
Novokain
 
 
Dikain
O’rin almashingan anilidlar 
Lidokain
 
 
Trimekain
 
 

---

- 190 -
anesteziyasida qo‘llaniladi. Hatto, bunda ham o‘ta ehtiyotkorlik bilan qo‘llash 
kerak, chunki u shilliq qavatlardan oson so‘rilib, ko‘pchilik nojo‘ya ta’sirlar va 
hatto o‘tkir zaharlanish keltirib chiqarishi mumkin. Kokainni uning gidroxloridi 
sifatida asosan ko‘z amaliyotida ko‘zga tomizish uchun ishlatiladi. Bunda u ko‘z 
oq pardasi qon tomirlarini toraytiradi, qorachiqni esa kengaytiradi, taxminan 1 
sotagacha davom etadigan anesteziya chaqiradi. Odatda ko‘z ichki bosimi 
pasayadi. Ammo, ba’zi bemorlarda ko‘z ichki bosimini oshirishi ehtimoli ham 
mavjud (aftidan, ko‘z ichki suyuqligining oqib chiqib ketishini qiyinlashtirishi 
hisobiga bo‘lsa kerak). Uni davomli qo‘llash oqibatida ko‘z muguz pardasi 
epiteliysiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va buning natijasida epiteliyning ko‘chib 
tushishi hamda yara paydo bo‘lishi kuzatilishi mumkin.
Agarda kokain shilliq qavatlar orqali so‘rilib, rezorbtiv ta’sir ko‘satadigan 
bo‘lsa, unda asosan MNSning qo‘zg‘alishi yuzaga chiqadi. Dastlab bosh miya 
po‘stloq qismi funksional holatining o‘zgarishi kuzatiladi. Bunda eyforiya
32
, 
bezovtalanish, psixomotor qo‘zg‘alishlar, charchash va och qolish sezgilarining 
yo‘qolishi, gallyusinatsiyalar
33
paydo bo‘lishi va b. kuzatiladi. Shuningdek, 
kokain uzunchoq miyadagi nafas, yurak-qon tomir va qusish markazlarini ham 
kuchaytiradi, talvasa paydo bo‘lishi mumkin. Agarda kokainning dozasi o‘ta 
yuqori bo‘lsa, u holda MNS tomonidan kuchayish o‘rniga susayish yuzaga 
keladi. Uzunchoq miyadagi hayot uchun zarur bo‘lgan markazlar (birinchi 
navbatda nafas markazi) faoliyatining keskin susayishi natijasida o‘lim kelib 
chiqadi.
Kokainning adrenergik innervatsiyaga ta’siri o‘ziga xosdir. U adrenergic 
innervatsiyaning qo‘zg‘atuvchi samaralarini oshiradi, shuningdek, ayrim 
adrenomimetiklarning ta’sirini potensirlaydi. Mazkur ta’sir kokainning 
adrenergic tolalarning varikoz kengayishlarida katexolaminlarning qaytar 
neyronal ushlanishlarini susaytirishi bilan bog‘liq. Shuning uchun ham kokain 
ta’sirida qon tomirlari torayadi va arterial qon bosimi oshadi (tomir 
32
Yunonch adan
euphoria
–lazzatlanish, huzur-halovat qilish holati 
33
Lotinchadan 
hallucinatio
– bema’ni ko‘p gapirish, vasvasa 

---

- 191 -
harakatlantiruvchi markaz faoliyatini ham kuchaytiradi), taxikardiya va midriaz 
(qorachiqning kengayishi) kuzatiladi.
Odatda kokain bilan o‘tkir hamda surunkali zaharlanish kuzatilishi 
mumkin. 
O‘tkir zaharlanishda 
asosiy e’tiboruning kiritilgan joydan so‘rilishini 
kamaytirishga qaratilishi lozim. Agarda perparat ichilgan bo‘lsa, u holda 
oshqozon kaliy permanganatining 0,05-0,1 foizli eritmasi bilan yuviladi. 
Adsorbsiyaqiluvchi, o‘rab oluvchi hamda tuzli surgi vositalari tavsiya qilinadi. 
Agarda shilliq qavatlar orqali kiritilgan bo‘lsa, u holda shilliqqavatlar natriy 
xloridining izotonik eritmasi bilan yuvib tashlanadi.Agarda preparat organizmga 
in’eksiya orqali kiritilgan bo‘lsa, u holda uning so‘rilishini kiritilgan joydan 
yuqoriroqqa jgut qo‘yish orqali kamaytirish mumkin. Bundan tashqari in’eksiya 
qilingan joyga muzli idish qo‘yish tavsiya etiladi. O‘ta og‘ir zaharlanishlarda 
sun’iy nafas oldirishga, zarur paytlarda traxeotomiya qilishga tayyor bo‘lish 
kerak. 
Qo‘zg‘alish-

---

- 192 -
VASILIY KONSTANTINOVICH ANREP 
(1852-1918 yy.) 
Birinchi marta kokainning anesteziyalovchi xossasini ochgan va uni amaliy 
tibbiyotga mahalliy anestetik vosita sifatida 
ishlatishga tavsiya etgan (1879 y.) 
larni bartaraf etish uchun esa diazepamning eritmasini in’eksiya qilish lozim. 
Kokainni davomli qo‘llash (kukunini hidlash, barglarini chaynash, ba’zida 
esa, vena orqali qayta-qayta kiritish) natijasida