Oqsillar biosintezini boshqarilishi

4. Purin va pirimidinli mononukleotidlarning almashinuvi. Organizmda nuklein kislotalarga boy ovqat hazm qilish jarayonida ular ichakda tayyor holatda so’rilishiga qaramasdan talab etilmaydi. Chunki ularning to’qimalardagi purin va pirimidin nukleotidlar sarfi uzluksiz oddiy fragmentlardan sintezlanish yo’li bilan yangilanib turadi.
Bunda nukleozidfosfatlarning miqdori normal hujayralarda kam miqdorda, lekin nisbatan doimiy bo’lganligi sababli mononukleotidlarning kirishi va sarf bo’lishida bog’lovchi bo’g’in vazifasini bajaradi.

Nuklein Nuklein kislotalar sintezi

k islotalar
Nukleotidli kofermentlar sintezi
o ddiy birik- nukleozidfosfatlar
m alardan
sintezi oxirgi mahsulotlargacha
parchalanishi

Purinli mononukleotidlar biosintezi. Purinli nukleotidlar sintezi uchun dastlabki manba vazifasini ribozo-5-fosfat va ATF dan hosil bo’lgan fosforibozil pirofosfat (FRPF) bajaradi. Reaktsiyaning uzun zanjirini yakunlovchi birinchi purinli mononukleotid inozinmonofosfat (IMF) bo’lib, undan AMF va KMF (ksantozinmonofosfat) orqali boshqa purinli nukleozidfosfatlar hosil bo’ladi:

FRPF

I MF

A MF KMF


ADF ATF GMF

GDF GTF

Purin halqasi manbasi vazifasini aspartat, formil, glitsin, glyutamin, CO₂ bajaradi.
Pirimidinli nukleotidlar biosintezi. Pirimidinli nukleotidlar biosintezida dastlabki manba karbomoilfosfat va asparagin kislota hisoblanadi. Ulardan uzun reaktsiyalar zanjiri orqali UMF va boshqa pirimidinli mononukleotidlar hosil bo’ladi. Pirimidin halqasining hamma atomlari manbasi – karbomoilfosfat va asparagin kislota.

K arbomoilfosfat Asparagin kislota

Digidroorotat kislota

Orotat kislota
Orotidin – 5’-fosfat


TMF UMF SMF

T TF TDF UDF UTF SDF STF

Nuklein kislotalar organizm to’qimalarida nukleazalar – dezoksiribonuk-leazalar (DNK azalar) va ribonukleazalar (RNK azalar) yordamida gidrolizlanadi. Bu fermentlar DNK va RNK zanjiridagi nukleotidlararo 3’,5’-fosfodiefir bog’larining uzilishini katalizlaydi. Polinukleotid zanjirining ichki bog’larini parchalovchi nukleazalar – endonukleazalar, oxirgi nukleotidlarni parchalovchilar esa ekzonukleazalar deyiladi. Nukleazalar ta’sirida polinukleotid zanjiri oligonukleotidlar va mononukleotidlarga parchalanadi.

Mononukleoitdlar gidrolitik va fosforolitik yo’llar bilan modda almashinuvining oxirgi mahsulotlariga parchalanadi.

Mononukleotidlar nukleotidazalar va nukleozidgidrolazalar yordamida erkin asoslar, pentoza va fosfatgacha parchalanadi.
Purin asoslari siydik kislotagacha oksidlanadi:
H₂O adenindezaminaza
A denin gipoksantin
NH₃
O₂ H₂O

H₂O₂

O₂ H₂O ksantinoksidaza

k santin siydik kislota

N H₃ H₂O₂

guanidindezaminaza
H₂O
Guanin

Siydik kislota odam organizmida purin nukleotidlari almashinuvining oxirgi mahsuloti bo’lib, siydik bilan birga ajraladi. Pirimidin asoslarining almashinuvi β-alanin, CO₂ va ammiakkacha boradi.

Siydik kislotasining qon va siydikdagi miqdori organizmda nuklein kislotalar parchalanish tezligini aks ettiradi. Uning miqdorini qonda oshishi – giperurikemiya to’qimada, ayniqsa muhit pHi kamaygan joylarda natriy urat kristallari ko’rinishida to’planadi. Uratning bo’g’inlarda va buyrakda to’planishiga podagra deb aytiladi. Bunday kasallik ko’proq erkaklarda uchraydi.