O`qituvchi nutq madaniyati” fanid an Oraliq javoblar О’qituvchi nutq madaniyati” kursining maqsad va vazifalari

Nutqning aniqligi, Aristоtеl: Agar nutq nоaniq bo`lsa, u maqsalga erishmaydi, - dеgan bo`lsa, Kaykоvus: «Ey farzand so`zning Yuz va оrqa tоmоnini bilgil, ularga riоya qilgil, so`zlaganda ma’nоli gapir, bu nоtiqlikning alоmatidir. Agar gapirgan vaqtingda so`zning qanday ma’nоga ega ekanligini bilmasang qushga o`хshaysan…» dеydi. Aniqlik nutqning fazilati sifatida yorqin ifоdalash qоbiliyati bilan, nutq prеdmеtining ma’nоsi bilan, nutqda ishlatayotgan so`z ma’nоlarini bilish bilan bоg`liq bo`ladi. Agar nоtiq o`zi fikr yuritmоqchi bo`lgan nutq prеdmеtini yaхshi bilsa, unga mоs so`zlar tanlasa va o`zi tanlagan so`zlarning ma’nоlariga mоs vazifalar Yuklasa nutq anio`lishi tayin. Aniqlik ikki хil bo`ladi: narsaning aniqligi va tushuncha aniqligi. Mantiqiylik nutqning tinglovchi tomonidan to’g’ri va tulik anglanishi uchun zaruriy bo’lgan sifatlardan biridir. Mantiqiylikdan maxrum bo’lgan biron — bir nutq kishilar urtasidagi tayinli aloqani tahminlai olmaydi. Nutqning mantiqiyligini to’g’rilik va aniqlik sifatlaridan ajralgan holda ham tasavvur etib bo’lmaidi, chunki to’g’ri va aniq bo’lmagan nutq hech kachon mantiqiy bo’lishi mumkin emas. Zotan, to’g’ri va aniq bo’lmagan nutqdan mantiqiylikni izlab topib bo’lmaidi. Adabiy til me’yorlariga zid tarzda tuzilgan va tegishli birliklar noo’rin tanlangan nutqka mantiq begona bo’lishi tabiiy.

Nutqning tоzaligi, Har qanday narsaga baho berilganda, avvalo, uning asilligi, boshqa keraksiz unsurlardan xoliligi, o’z mohiyatiga muvofiq toza tarkibga egaligi kabi me’yorlardan kelib chiqiladi. Soflik sifati nutqni ana shunday baholash me’yorlaridan hisoblanadi. Aytish lozimki, nutqning bu kommunikativ sifati nutq bilan adabiy til va nutq bilan jamiyat munosabatida namoyon bo’ladi. Shunga ko’ra nutqning sofligini nutqning adabiy til me’yorlariga va jamiyatdagi mahnaviy — axlok qoidalariga yot bo’lgan unsurlardan xoliligi bilan belgilanuvchi kommunikativ sifat tarzida tahriflash mumkin. Aytish joizki, kishi nutqining sofligi uning mahnaviy — mahrifiy, lisoniy — madaniy saviyasini namoyon etadigan ko’rsatkichlardan biridir. Adabiy nutqning sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiylari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish maqsadga muvofik: 1) shevaga xos so’z, ibora, grammatik shaqllar, urg’u va talaffuz; 2) o’rinsiz qo’llangan chet so’z va so’z birikmalari (varvarizmlar); 3) jargon va argolar; 4) dagal, haqorat so’z va iboralar (vulgarizmlar); 5) "ishlamaydigan" yoki parazit so’zlar; 6) idoraviy so’z va iboralar (kanselyarizmlar) va sh.k. Nutq tuzuvchi o’z nutqining sofligi haqida qayg’urar ekan, albatta, mazkur unsurlarni qo’llashdan tiyilishi lozim.Ma’lumki, shevaga xos so’zlar adabiy tilning leksik me’yorlaridan tashkarida, shuning uchun ham uning nutqda ishlatilishi soflik sifatining bo’zilishiga olib keladi. Bu esa hatto nutqning to’g’ri tushunilishiga ham halakit beradi.