O‘qitish materiallari to‘plami tarkibi

Tizimli platani o„rnatish 
Tizimli plataning standarti (form-faktori) uning o‗lchamini, tashqi qurilmalarni ulash uchun 
mo‗ljallangan chiqishlarning holati va mahkamlash teshiklarining joylashishini belgilaydi. 
Plataning aniq modeli va formatiga qarab teshiklar soni 6 tadan 12 tagacha bo‗lishi mumkin. 
Ularning platadagi holati qat‘iy qayd qilingan.  
 

---

 
 Tizim 
platalarining standart 
mahkamlash 
nuqtalari.
 
Tizimli plata
 
Tizimli plata
 
Olti qirrali 
 
baland shayba
 
 Platani olti qirrali  
Platani plastmassali baland metall shayba yordamida   moslama 
yordamida mahkamlash.  mahkamlash.
 
tizimli plataning uchta standarti uchun mahkamlash nuqtalarining sxematik rejasi ko‗rsatilgan.
 
Tizimli plata yig‗ish shassisiga uning yuzasidan taxminan 5 mm balandlikda mahkamlanadi. 
Metall vtulkalar yoki plastmassali moslamalar plata bilan g‗ilof o‗rtasidagi oraliqni ta‘minlaydi. 
Platani unga o‗rnatilayotgan qurilmalarning og‗irligidan vujudga keladigan o‗zgarishni kamaytirish 
uchun maksimal mumkin bo‗lgan nuqtalarga mahkamlash kerak.
 
Plata g‗ilofga shassi bilan birga o‗rnatiladi. Agar protsessor elektr ta‘minoti bloki yonida 
joylashgan bo‗lsa, platani qiyalatib kirgizish kerak. Plata kerakli holatni egallagandan keyin ichiga 
o‗rnatilgan (integratsiyalashgan) quril malar uchun razyomlar g‗ilofning orqa tarafidagi teshiklarga 
mos keladi. Shun dan keyin shassini vintlar yordamida mahkamlash mumkin.
 
Tizimli platani mahkamlash uchun olti qirrali baland metall shaybadan va plastmassali 
moslamadan foydalaniladi Metall moslamalar asosan tizimli platani kompyuter g‗ilo fining yerga 
ulanishini ta‘minlaydigan B va C nuqtalarda mahkamlash uchun ishlatiladi. Qolgan nuqtalar uchun 
plastmassali moslamalar ishlatiladi. Agar konstruksiyaning mahk amligini oshirish kerak bo‗lsa, 
plastmassa moslama va olti qirrali baland metall shaybadan foydalanadilar.
 
Ichki va tashqi magistrallar 
Magistral va shinalar tufayli ShKni modulli tashkil qilish va protsessor bilan tashqi qurilmalarni 
ulashni bir tartibga keltirish mumkin bo‗ldi. Magistral yoki shina deganda, tizimning turli xil 
bloklari birgalikda ishlatadigan ma‘lumotlarni uzatish kanali tushuniladi.
 
Shina bosma plataga joylashtirilgan bo‗lib, razyomlarning chiqishiga ulangan o‗tkazuvchi 
simlar to‗plamidan iborat.
 
Shina ShKning tizimli bloki bog‗lamalarini bir-biriga ulovchi yassi 
kabeldan hosil qilinadi.
 
Shina kompyuterning fizik jihatdan komponentlari bitta yoki bir nechta bosma platada 
joylashgan ichki strukturasini soddalashtirish imkonini yaratadi. O‗zaro aloqa kanalining ular 
uchun umumiyligi aloqa sonini (demak, simlar sonini ham) qisqartiradi, razyomlar sonini 
G‗ilof
 
Vin
t
 
G‗ilof
 

---

kamaytiradi, axborotni uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar orasidagi almashuv tezligini 
oshiradi.
 
Zamonaviy ShK turli xil komponentlarni bog‗lab turuvchi bir nechta shinaga ega, masalan, FSB 
(Front Side Bus) protsessor shinasi yoki tezkor xotira shinasi (Memory Bus). Bu lokal shinalar soni 
katta bo‗lmagan bog‗lamalarga, masalan, protsessor bilan tezkor xotiraga xizmat ko‗rsatish uchun 
mo‗ljallangan.
 
Tizim shinasi nisbatan murakkab bo‗lib, markaziy protsessor va tashqi qurilmalar hamda 
tezkor xotira orasida ma‘lumotlarni uzatishni ta‘minlash uchun mo‗ljallangan. Ularning asosiy 
ko‗rsatkichlari uzatilayotgan ma‘lumotlarning razryadligi va uzatish tezligidir.
 
Har qanday standart shina tarkibida ma‘lumotlarni uzatish uchun liniya, manzillarni uzatish 
uchun alohida liniya (manzil ma‘lumotlarni uzatuvchini va qabul qiluvchini belgilaydi), apparat 
uzilishi liniyasi, xotiraga bevosita kirish kanali liniyasi va elektr ta‘minotini ajratuvchi liniya 
bo‗ladi. Ma‘lumotlarni uzatish shinasi uchun signallarni (bitlarni) kodlash usuli, axborotni uzatish 
tezligi, arbitraj mexanizmi (shinadan foydalanishni boshqarish va vujudga kelgan vaziyatlarni 
yechish) aniqlangan.
 
ShK tizim shinasini tashkil qilishning bir nechta standartlari mavjud.
 
ISA tizim shinasi (magistral) IBM PC AT shaxsiy kompterlari uchun ishlab chiqarilgan va 
haqiqiy standartdir.
 
XT modelidagi shaxsiy kompyuterlarda ma‘lumotlar razryadi 8 bit va manzillar razryadi 20 bit 
bo‗lgan shina qo‗llanilgan. AT modelida shina 16 bit ma‘lumot va 24 bit manzillar uchun 
kengaytirildi.
 
ISA shinasi o‗rtacha tezlikdagi multipleksirlangan 16 razryadli tizimli magistral hisoblanadi. 
Shina bo‗yicha almashuv 8 yoki 16 razryadli ma‘lumotlar bilan amalga oshiriladi. Shinada 
kompyuterning xotirasiga va kiritish/chiqarish qurilmalariga alohida kirishlar amalga oshirilgan. 
Manzillangan xotiraning maksimal hajmi 16 Mbaytni (24 adresli liniya) tashkil qiladi. 
Kiritish/chiqarish qurilmalari uchun maksimal manzillash maydoni 64 Kbaytni (16 manzilli 
liniyalar) tashkil qiladi.
 
ISA – eskirgan ona platalarning asosiy shinasi. 32 razryadli yuqori tezlikdagi protsessorlarning 
yaratilishi bilan ISA shinasi ShKning tezligini oshirishga jiddiy g‗ov bo‗ldi. Ilgari ISA interfeysi 
yordamida videokarta, modem, tovush kartasi kabi qurilmalar ulanar edi. Zamonaviy tizimli 
platalarda bu interfeys umuman yo‗q yoki 1–2 slotdangina iborat bo‗ladi.
 
EISA shinasi (Extended ISA) – 32 razryadli ma‘lumotlar shinasi va 32 razryadli manzillar 
shinasi bo‗lib, 1989-yil ISAning konstruktiv va funksional kengaytmasi sifatida yaratilgan. 
Shinaning manzillar maydoni 4 Gbayt va 8–10 MHz chastotada ishlaydi.
 
Shinaning o‗tkazish xususiyati nazariy jihatdan 33 Mbayt/s bo‗lib, protsessor – kesh – tezkor 
xotira kanali bo‗yicha almashuv tezligi xotira mikrosxemasining ko‗rsatkichlari bilan aniqlanadi. 
Kengaytirish razyomlarining soni oshirilgan bo‗lib, nazariy jihatdan 15 tagacha, amaliy 10 tagacha 
qurilma ulanishi mumkin. Uzilishlar tizimi yaxshilangan, Bus Mastering – shinadagi har qanday 
qurilma tarafidan shinani boshqarish ish tartibi quvvatlanadi, qurilmalarning shinadan 
foydalanishini boshqarish uchun arbitraj tizimi mavjud.
 
EISA shinasi – ISA ning 32 bitgacha qat‘iy standartlashtirilgan kengaytmasidir. Konstruktiv 
bajarilishi u bilan oddiy ISA adapterlarining mos kelishini ta‘minlaydi. EISA kartalarini ISA 
slotlariga o‗rnatilishi mumkin emas, chunki uning o‗ziga xos zanjirlari ISA zanjirlarining 
kontaktiga duch keladi, buning natijasida tizimli plata ishga yaroqsiz holga keladi.
 
EISA shinasi qimmat, ammo ko‗p masalali tizimlarda, faylserverlarda va kiritish/chiqarish 
shinalarining yuqori samaradorli kengaytmasi talab qilingan joyda o‗zini oqlovchi arxitekturadir.