Oqimning barqaror harakatida napor

IV. SUYUQLIKNING TURBULENT TARTIBDAGI TEKIS BARQAROR 
HARAKATIDA MAHALLIY NAPOR YO‘QOLISHLARI 
 
4.27. TRANZIT OQIMINING O‘ZAN DEVORIDAN AJRALISH 
XODISASI. SIRKULYATSION (SUV AYLANISH) SOHASI.
AJRATISH SIRTI. MAHALIY NAPOR YO‘QOLISHINING UMUMIY 
XARAKTERI 
 
Turbulent oqim o‘z harakati yo‘nalishida uchragan to‘siqni aylanib 
o‘tishda tranzit (oqib o‘tayotgan) oqimninig o‘zan devoridan ajralishi ro‘y 
beradi (4.31-rasm).
Bunda suvninig aylanma harakati bilan to‘lgan 
A
soha paydo bo‘lib, bu 
sohada oqim beqaror harakatga ega bo‘ladi. 
Endi bundan buyon suv aylanayotgan 
A
sohani 
tsirkulyatsion soha
deb 
ataymiz
. 
Oqimninig qolgan sohasi 
tranzit oqimcha 
deb belgilaymiz. Ikkala sohani 
bir-biridan ajratib turuvchi 
abcd
sirt esa 
ajratish sirti 
deyiladi. Shuni ta’kidlash 
lozimki, ajratish sirti beqaror va o‘zgaruvchan xarakterga ega. Ko‘pgina 
holatlarda uning o‘zi mahalliy aylanmaga aylanib, keskin ravishda alohida 
aylanmaga o‘tishi mumkin. U yana tranzit oqimchaga tushib, oqib ketadi. Bu 
jarayon yana-yana takrorlanaveradi. Albatta, doimiy ravishda ajratish sirtida 
tsirkulyatsion sohani paydo bo‘lishibu sirtda tezlik tebranishi (pulsatsiyasi)ni va 
bosimni oshishiga sabab bo‘ladi. 
Oqim 4.34, 
a-
rasmdagi tasvirdan bosqichma-bosqich 4.34, 
b
-rasmdagi 
o‘rtalashgan oqim ko‘rinishiga o‘tadi. 
Sirkulyatsion soha qaytuvchi oqim bilan xarakterlanadi. O‘rtalashgan 
i
tezliklar epyuralari kattaliklari o‘zan devori yaqinida va tsirkulyatsion 
sohaninig o‘rta chizig‘ida xam nol qiymatga ega bo‘ladi. Sirkulyatsion soha 

---

~ 329 ~ 
tugashidagi 
2-2
kesim nafaqat tezlik pulsatsiyalari va bosimni oshishi bilan 
balki, o‘rtalashgan tezliklar epyurasininig kuchli deformatsiyalashgan ko‘rinishi 
bilan ham xarakterlanadi. 
2-2 
va 
3-3
kesim oralig‘ida oqimning o‘rtalashgan 
tezligi pulsatsiyasi tekis harakatga xos kattalikkacha bo‘lgan holatgacha so‘nib, 
bu tezlik epyurasi ham tekis harakat epyurasi ko‘rinishini ola boshlab,
3-3
kesimda shushaklni oladi. Shu sababli,
2-2
va 
3-3
kesimlar orasidagi sohani 
o‘tish
yoki 
tsirkulyatsiyadan keyingi soha
deyiladi. 
4.34-rasm. Turbulent oqimninig to‘sikdan aylanib o‘tishi. 
a
) xakikiy oqim 
b
) o‘rtalashtirilgan oqim (Reynolds-Bussinesk faraziy modelining chala ko‘rinishi) 
Ajratish sirtida ko‘ndalang pulsatsion tezliklar hisobiga tsirkulyatsion va 
tranzit oqimchalar o‘rtasida sezilarli suyuqliklar hajmi almashinuvi ro‘y beradi. 
Ajratish sirti bo‘ylab ta’sir ko‘rsatayotgan turbulent urinma kuchlanishlari 
nisbatan katta qiymatga ega bo‘ladi. Shu sababli, tsirkulyatsion sohadagi napor 

---

~ 330 ~ 
yo‘qolishi katta qiymatga ega bo‘ladi. O‘tish sohasidagi napor yo‘qolishi tekis 
harakatning boshqa sohalarga nisbatan katta qiymatlarga ega bo‘ladi. 
Agar 
bcd
ajratish sirtiga egri chiziqli qattiq devor o‘rnatsak, tranzit 
oqimcha o‘zandan ajralmay harakatlanadi va napor yo‘qolishi sezilarli miqdorda 
kamayadi. 
Bu jarayonni albatta, egri chiziqli devordagi paydo bo‘ladigan urinma 
kuchlanishlarni turbulent urinma kuchlarning qiymatlaridan sezilarli miqdorda 
kichik bo‘lishi bilan xarakterlash mumkin. 
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, o‘zanning alohida sohalarida 
burilish, keskin burilish, torayish, kengayish, panjara, kran, zadvijka, to‘siq 
o‘rnatilgan sohalarida maxalliy yo‘qolishlar mavjud bo‘ladi. 
Albatta, bular ham uzunlik bo‘yicha napor yo‘qolishlari kabi ishqalanish 
kuchlari hisobiga paydo bo‘ladi. 
Bu kuchlar bunday keskin o‘zgaruvchan harakat mavjud sohalarida 
notekis xarakterga ega bo‘ladi. 
Bunday kesimning sohalari quyidagilar bilan xarakterlanadi: 

harakat chizig‘i va harakatdagi kesimning buralishi; 

oqim bo‘ylab harakatdagi kesimning o‘zgarishi; 

tranzit oqimning qattiq devordan ajralib, tsirkulyatsion sohani paydo bo‘lishi. 
Bunga o‘xshash sohalarda va ulardan keyingi ma’lum masofalardagi 
sohalarda quyidagilarni kuzatish mumkin. 

oqim bo‘ylab o‘rtalashgan tezliklar epyuralarining deformatsiyasi; 

tezlik pulsatsiyalari va bosimning oshishi. 
Yuqorida takidlangandek, tezlik pulsatsiyasining oshishi turbulent urinma 
kuchlanishlarning oshishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida napor 
yo‘qolishining oshishiga sabab bo‘ladi. 
Endi esa biz, oqimning turbulent tartibdagi harakati kvadrat qarshiliklar 
sohasida mahalliy napor yo‘qolishlarining turlari bilan tanishamiz. 

---

~ 331 ~