|
4.25. KVADRAT QARSHILIKLAR SOHASI UCHUN OQIMNING
TURBULENT TEKIS BARQAROR HARAKATDA NAPORNING
UZUNLIK BO‘YICHA YO‘QOLISHI. SHEZI FORMULASI.
SARF VA TEZLIK MODULLARI
Aziz o‘quvchi, biz o‘z xayot tajribamizda ko‘pincha ochiq o‘zanlarda suv
oqimining tezligi yuqori bo‘lishini kuzatamiz. Bu o‘z navbatida oqimning
tezligiga to‘g‘ri proprotsional bo‘lgan Reynolds sonining yuqoriligiga olib
keladi, ya’ni, oqim harakati juda ko‘p hollarda turbulent tartibda bo‘lib,
aksariyat hollarda kvadrat qarshiliklar sohasida bo‘ladi.
Re > Re
cheg
(4.136)
bunda, Re
cheg
– turbulent tartibdagi harakat ikkinchi sohasining tugashi
chegaraviy qiymatidagi Reynolds soni.
Umuman, gidrotexnika amalyotida kvadrat qarshiliklar sohasida
hisoblashni qulayligi sababli, kvadrat qarshiliklar sohasigacha bo‘lgan holat
uchun gidravlik hisoblar shu usulda olib boriladi. Haqiqatan ham kvadrat
qarshiliklargacha bo‘lgan sohada gidravlik ishqalanish koeffitsienti
Reynolds
soniga bog‘lik, bu esa
– oqim o‘rtacha tezligiga xam bog‘likdir. Shu sababli,
bu masalani tanlab olish usuli bilan hisoblash talab qilinadi. Kvadrat qarshiliklar
sohasida esa bu koeffitsient Reynolds soniga bog‘liq emas, shuning uchun
~ 318 ~
masalani to‘g‘ridan to‘g‘ri tanlab olish usulisiz hisoblash mumkin. Albatta,
shuni ta’kidlash kerakki, Reynolds sonini inobatga olmasliknatijasida kelib
chiqadigan noaniqlik, g‘adir-budirlikni aniqlashdagi noaniqlikdan ancha kichik
bo‘ladi. Shu sababli, ko‘pincha amaliyotda o‘zanningg‘adir-budirligi o‘zanni
sifat xarakteristikasi asosida tuzilgan jadvallar asosida qabul qilinadi.
G‘adir-budirlik koeffitsienti qiymati
4.4-jadval
Daraja
Devorlar turi
n
n
/
1
I
O‘ta silliq sirtlar; emal bilan qoplangan sirtlar
0,009
111
II
Yaxshio‘rnatilgan, o‘tao‘tkirtaxta. Toza
tsementdan yaxshi suvoq
0,010
100
III
Yaxshitsementlisuvoq (1
/
3 qumdan).
Yaxshiyotqizilganyokiulanganyangisopol,
cho‘yanvatemir quvurlar. Qirralitaxta
0,011
90,9
IV
Yaxshio‘rtnatilgan qirrasiztaxta.
O‘rtachasharoitdagisuvo‘tkazgich
quvurjudayaxshibetonlangan;
Sezilarsizinkrustatsiyalangan,
judatozasuvoquvchiquvurlar,
judayaxshibetonlangan
0,012
83,3
V
Yaxshig‘ishtli,
yaxshisharoitdagiyupqataxtaliterish.
O‘rtasharoitdagitarnovquvurlar,
birnechaifloslangansuvo‘tkazgichquvurlar
0,013
76,9
VI
Ifloslangan quvurlar (suvo‘tkazgichvatarnovli)
o‘rtasharoitdabetonlangan quvurlar
0,014
71,4
VII
O‘rtachag‘ishtliterish,o‘rtasharoitdagiyupqatoshd
0,015
66,7
~ 319 ~
Daraja
Devorlar turi
n
n
/
1
anqoplash. Sezilarliifloslangantarnovlar.
Yog‘ochreykalarbo‘yichabrezent
VIII
Yaxshitoshdevor, eski (harob)g‘ishtterish;
nisbatan qo‘polbetonlangan. Judasilliq
judayaxshiishlovberilgan qoyatosh
0,017
58,8
IX
Qalinmustaxkamgilqavatbilanqoplangankanallar,
zichsog‘tuproqlikanallarvazichmaydashag‘alli,
gilbilanqoplangan.
0,018
55,6
X
O‘rtacha (qoniqarli)toshdevor.
Toshyotqizilganyo‘l. Qoyada juda toza yuvilgan
kanallar. Gil qoplangan zich yerdagi, zich
shag‘alli, toshli kanallar (o‘rtacha xolda)
0,020
50,0
XI
Zichloylikanallar. Birtekisbo‘lmagan (uzlukli)
gilqoplanganerda, shag‘al, toshlikanallar.
O‘rtadan yuqori sharoitda tamirli va saqlangan,
katta tuproq kanallar
0,0225
44,4
XII
Yaxshiquruqterish.
Yaxshidankamroqo‘rtachasharoitdasaqlanganvar
emontlikattatuproqkanallar.
Judayaxshisharoitdagidaryolar
(chuquryuvilishlarsizvao‘yilishsiz,
erkinoqimlitozato‘g‘rio‘zan)
0,025
40,0
XIII
Tamirvasaqlashsharoitio‘rtameyordanpast –katta;
o‘rtasharoitda – kichiqtuproqkanallar
0,0275
36,4
XIV
Nisbatanyomonsharoitdagituproq kanallar;
sezilarli o‘tlar o‘sgan; mahalliy o‘yilgan
chuqurchalar
0,030
33,3
~ 320 ~
Daraja
Devorlar turi
n
n
/
1
XV
Judayomonsharoitdagikanallar.
Nisbatanyaxshisharoitdagidaryolar,
lekinbazimikdordatoshvasuvo‘tlariBilan
0,035
28,6
XVI
Sezilarliyomonsharoitdagikanallar
(o‘zanbo‘ylabo‘pirilganvayuvilgan;
kamishlaro‘sgan quyuq ildizlar; yiriktoshlarvax.)
bora-boradaryooqimisharoitiyomonlashadi
(boshqapunktlarganisbatan)
0,040
va ko‘p
25
va
kam
Yuqoridagi mulohozalarga asoslanib, gidrotexnik amaliyotda, asosan,
oqimning turbulent tartibdagi kvadrat qarshiliklar sohasini keng o‘rganish talab
etiladi.
Faqat quyidagi holatlar bundan mustasno:
grunt suvlari harakati (laminar tartibli harakat)
inshootlar modellaridagi oqim harakati
nihoyatta silliq devorli, katta ko‘ndalang kesimli o‘zanlardagi oqim harakati.
Biz bu mavzuda asosiy e’tiborni shu soha uchun oqimning naporli va
naporsiz tekis harakatiga qaratamiz. Bunday harakat aksariyat hollarda tsilindrik
o‘zanlarda (ko‘ndalang kesimi o‘zan uzunligi bo‘yicha o‘zgarmaydigan
(
0
ds
d
), yani to‘g‘ri ko‘ndalang kesimli kanalarda mavjud bo‘ladi.
«To‘g‘ri ko‘ndalang kesim» deganda biz, asosan aylana, kvadrat, to‘g‘ri
to‘rtburchak, trapetsiodal kesimlarni tushunamiz. Mashinasozlik amaliyotidagi
yulduzsimon kesimlar bundan mustasno.
4.24-rasmdagi tasvirlangan holatga asoslanib, tsilindrik o‘zanning
boshlang‘ich qismidagi oqim harakatida tezlik epyurasi xususiy ko‘rinishga
egaligi sababli, u qism ham qaralmaydi. Chunki, bunda qarshilik boshqacha
bo‘ladi. Bundan keyin faqat tekis harakatni nazarda tutamiz.
~ 321 ~
Do'stlaringiz bilan baham: |
