Оптик ўтишларида атом системаси бирор Е

j"–j' 0-2 1-3 2-4 3-5 4-6
6B 10B 14B 18B 22B
Bu holda ham bir-biridan 4B masofada turgan chiziqlardan iborat spektrni olamiz. Yorug‘likning kombinatsion sochilish usuli yordamida barcha dipol momentiga ega bo‘lgan va bo‘lmagan chiziqli molekulalarning aylanish spektrini kuzatish mumkin.
85. Sferik molekulalarning aylanma sathlari va ularning energiyasi
Chiziqli bo‘lmagan ko‘p atomli molekulalar aylanma harakatining oddiy turlaridan biri sferik pildiroq tipidagi molekulalarning aylanishidir. Yuqorida aytilganidek bu tipdagi molekulalarda har uchala o‘q bo‘yicha inersiya momentlari bir-biriga teng bo‘ladi. Bunga CH₄, CCl₄ kabi molekulalar misol bo‘ladi. Bunday molekulalar uchun aylanish energiyasi quyidagicha bo‘ladi:
(1)
yoki

Bu ifoda J_x=J_y=J_z=J bo‘lganda quyidagi ko‘rinishni oladi:
(2)
Xuddi chiziqli molekula holidagidek energiya bilan harakat miqdori orasidagi bog‘lanish saqlanadi. Agar bu ifodaga harakat miqdori momentining qiymatini qo‘ysak,
(3)
teng ekanligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, sferik pildiroq tipidagi molekulalarning energetik sathlari xuddi chiziqli molekulalar energetik sathlaridek topiladi. Bu energetik sathlar bir-biridan aynish darajasida muhim farqi borligi bilan ajralib turadi.
86. Simmetrik va assimetrik molekulalarning inersiya momentlari. Cho’zak va yalpoq pildiroqlar
Simmetrik va assimmetrik tipidagi molekulalar ikkita yoki uchta inersiya momenti bilan xarakterlanadi. Bunday molekulalar uchun umumiy belgili inersiya momentlarini kiritamiz. A va C bilan eng kichik va eng katta inersiya momentlarini belgilaymiz. B orqali esa o‘rtacha inersiya momentini belgilaymiz. U holda quyidagiga ega bo‘lamiz:
(1)
Assimmetrik pildiroq uchun I_a < I_b< I_c bo‘ladi. Simmetrik pildiroq tipidagi molekulalarning formasi asosan ikki xil bo‘ladi, ya’ni simmetrik pildiroq cho‘ziq yoki yalpoq bo‘lishi mumkin. Cho‘ziq pildiroq uchun I_a b=I_c, yalpoq pildiroq uchun esa I_a =I_bc bo‘ladi.
Shunday qilib, cho‘ziq pildiroq uchun A eng kichik inersiya momenti va yalpoq pildiroq uchun C eng katta inersiya momenti ajratilgan o‘q bo‘ladi. Uchta inersiya momentiga uchta aylanish doimiysi to‘g‘ri keladi.
(2)
Inersiya momentiga mos ravishda aylanish doimiylari kichik yoki katta bo‘lishi mumkin. Simmetrik pildiroq uchun A>B>C, cho‘ziq simmetrik pildiroq uchun A>B=C va yalpoq simmetrik pildiroq uchun A=B>C bo‘ladi.
87. Simmetrik pildiroq tipdagi molekulalarning aylanma sathlari va ular orasidagi o’tishlar
Simmetrik pildiroq (23-rasm) aylanish spektri uchun tanlash qoidasi j=1 dan tashqari K ga ham bog‘liq. K uchun tanlash qoidasi K=0 (1), ya’ni sathlar oralig‘ida o‘tishlar bo‘lganda, harakat miqdori momentining proyeksiyasi o‘zgarmasligi kerak. Bu tanlash qoidasi ham yutilish spektri uchun ham kombinatsion sochilish spektri uchun o‘rinlidir.
Energetik sathlar orasida o‘tishlar bo‘lganda. K kvant soni o‘zgarmaganligi uchun (4) va (5) ifodalarning ikkinchi qismi o‘tishlar bo‘lganda qisqarib ketadi, ya’ni
(7)
Simmetrik molekulalarda ham chiziqli molekulalar­dagi kabi tanlash qoidasi j=1 bilan aniqlanadi va
(8)
bo‘lganda, chiziqli molekula uchun quyidagicha bo‘ladi.

Shunday qilib, yutilish va nurlanish spektrida chiziqli molekuladagi kabi bir-biridan 2B masofada joylashgan chiziqlar paydo bo‘ladi.
88 Molekulalarning tebranma harakati. To’liq semmitrik va assimetrik bo’lmagan tebranishlar
Molekulaning tebranma va aylanma harakatiga tegishli o‘tishlar IQ yutilish, chiqarish va KS usullari bilan o‘rganiladi. Yana bir bor ta’kidlash mumkinki, molekulaning elektron, tebranma va aylanma energiyalari qiymati bo‘yicha mos ravishda kamayib boradi, ya’ni,
(2)
Oddiy molekula uchun bu energiyaning qiymatlarini hisoblash mumkin. Ma’lumki,
(3)
(4)
m_e-elektronning massasi, K - kuch doimiyligi yoki mexanikadagidek elastiklik bog‘lanish doimiyligi, aniqrog‘i elektronni yadro atrofida ushlab turuvchi kuch deyiladi. Molekulaning tebranma harakat chastotasi esa quyidagiga teng bo‘ladi:
(5)
M-keltirilgan massa 2 atomli molekula uchun quyidagicha:

K-yadrolar orasidagi masofaning o‘zgarishini xarakterlovchi kvazielastik kuch–kuch doimiysi deyiladi.
89. Chiziqli va chiziqli bo’lmagan uch atomli molekulalar misolida simmetrik va assimetrik tebranishlar
Muvozanat vaziyati atrofida bo‘ladigan kichik tebranish uchun
(3)
Ikki atomli molekula uchun potensial energiya
(4)
ko‘rinishda bo‘ladi.
Masalan, uch atomli molekula uchun (3) ifodani quyidagicha yozish mumkin:
(5)
Umumiy holda ko‘p atomli molekula uchun potensial energiyani quyidagicha ifodalash mumkin:
. () (6)
Xuddi shunday kinetik energiya quyidagiga teng bo‘ladi:
, ()Masalan, shunday masalani yechishni 3 atomli chiziqli molekula misolida umumiy holda qaraylik (35-rasm).