Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

I.S.BAХNING IJODI HAQIDA 
I.S.Baxningijodio’zdavrida  (tirikligida)  unchaliktanolinmagan.  Uningijodidadiniy 
(Cherkov) 
musiqasibilanbirqatordadunyoviymusiqajanrlaritengo’rinyegallagan. 
AmmoCherkovahliI.S.Baxningdiniyasarlariniyuqoribaholamadilar. 
UniCherkovtalablaridoirasidanchiqadiganumuminsoniyhis-
to’ygularbilanboydunyoviymusiqagayaqinliginiqaydyetganlar. 
Dunyoviymusiqaijodiniyesa 
«Haddantashqarimurakkab, 
ilmiy» 
debataganlar. 
Uniko’pginaasarlarinio’quvmateriali, yetyudvamashqlargao’xshatganlar. 
I.S.Baxmusiqasidagiyuksakbadiiy, 
insoniyruh, 
undagiquvonch, 
orzu-
umidlarvaumumaninsonparvarlikg’oyailarinizamondoshlariyaqqolsezmadilar. 
Uningo’limihamunchaliksezilmagan. I.S.Baxqariybbirasrdavomidaetibordanchetdabo’lib, 
faqat  1800  yildankeyinuningijodiro’yobgachiqdi.  1802  yildatarixchiForkeluning 
(I.S.Baxning) 
tarjimaiholiniyozibchiqaradi. 
MotsartbilanBetxovenI.S.Baxningijodigabirinchibo’libyuqoribahoberdilar. 
Motsart 
«I.S.Bahdanko’pnarsanio’rganishmumkin»  deganbo’lsa,  Betxoven  «Uirmoqyemas, 
uokean» (Baxso’zinemischadairmoqma’nosinibildiradi) deganyedi. Mendelson, Shuman, 
ListvaboshqakompozitorlarI.S.Baxningijodigaqiziqib, 
uningqo’lyozmalariniaxtaribtopadilarvanashryettiradilar. 
XIХ 
 
asrning 
30-
yillaridanboshlabuningasarlarimusiqao’quvyurtlaridagio’quvrepertuariro’yxatigakiritiladi
. Musiqiyhayotda, yestradalar (sahnalar)dayangrayboshlaydi. 
1850 
yildaI.S.Baxnomibilanataladigan 
«Baxjamoasi» 
tuzilgandi. 
Bujamoaa’zolaribo’lganBaxmusiqasiixlosmandlariI.S.Baxningbarchaasarlarinitopib, 
unito’liqasarlarto’plaminituzishnio’zoldlarigamaqsadqilibqo’ydilar. 
Afsuski,  uning  300  taqantatasidantaxminan  100  tasibutunlayyo’qolgan.  Passion  (azob, 
iztirobchekish)laridanikkitasibizningdavrimizgachayetibkelganbo’lib, 
uchtasiyo’qolganligianiq. 
Ko’pginamusiqiyjanrlarningasoschisibo’lganI.S.Baxoperayozmaganvabungaintilmaganha
m. 
AmmoI.S.Baxningaksarasarlarida 
(xususanvokalijodida) 
operajanriningjudako’pyutuqlaridanfoydalanilgan. 
I.S.Baxturlimusiqaasboblariuchunasarlaryaratgan. 
Uningorganuchunyaratganasarlariorasidaxoralprelyudiyalari, 
xorallar 
(xoral-
qadimiydiniy-qo’shiqlar, 
xalqqo’shiqlarikuylarigaasoslanganxorallarasosan 
4 
ovozlikbo’ladi), 
fantaziyalar, 
tokkatalar, 
prelyudiyavafugalar, 
sonatalarvaboshqakompozitorlarningqaytaishlangankonsertlariniuchratishmumkin. 
Masalan,  I.S.Baxningfaminorxoralprelyudiyasixalqqo’shiqlariohangigaasoslanganbo’lib, 
unchakattabo’lmaganliriktavsifdagip’esadir. 
Ko’tarinkipoyetikmelodiya, 
yuqorigiovozdajaranglaydi. 
Baxbuasosiymelodiyanigoboyijrosigamo’ljallaydi. 
Organshundayasbobki, 
undagiregistrlarvatembrlarbutunbirorkestrsadolarinialmashtirishgaqodir. 
Pastkitovushlarningshoshilmay, 
tinchharakatqilishiohanggayumshoqlikvachuqurma’nobag’ishlaydi. 
OrganXIIasrdayoqpaydobo’lganmurakkabasbob 
«asboblarningshohi»dir. 
Buasbobdajudako’pregistrlar, hattooyoqbilanchalish (pasttovushlarni)gamo’ljallangan 32 
tatovushmavjudligiorgannikompozitorningengsevimliasbobibo’lishigasababbo’lgan.  
I.S.Baxningklavirasbobiuchunyozganasarlari: 
kichikprelyudiyavafugalar, 
15 
taikkiovozliinvensiyalarva 
15 
ta 
«simfoniya»lar 
(uchovozliinversiyalarnisimfoniyalardebatagan) 
«Yaxshisozlanganklavir» 
nomibilanatalgan  2  jilddaniborat  48  prelyudiyavafugalar,  6  tafransuzcha,  6 

---

13 
 
tainglizchasyuitalar, 
6 
tapartitalarklavirdagiyakkaijrogamo’ljallanganitalyancha 
«konsert», «Хromatikfantaziyavafuga»daniboratdir.  
I.S.Baxningbolalaruchuno’quvmaterialisifatidayozgankichikprelyudiyavafugalari, 
invensiyalariva 
«Simfoniya»laridapolifoniktuzilganmaningyorqinnamunasiniko’ramiz. 
Uning  15  taikkiovozliinvensiyalarida  (invensiya  –  lotintilidan  «o’ylabtopilgan»  yoki 
«ixtiro» 
ma’nosinibildiradi) 
imitatsiya 
(taqlid) 
prinsipipolifoniyaningengasosiyifodavositasisifatidako’rsatilgan. 
Invensiyaningpoydevoriniodatdaqisqaammojudaifodalimavzutashkilyetadi. 
I.S.Baxningbirinchi 
 
-
domajorinvensiyasidabumavzudomajorningtovushlarigaasoslanganmelodiyadir. 
Bumavzukvintadoirasidayorqinifodalanganosoyishta, 
shoshilmasdanyumshoq, 
ijroetiliadiganmelodiyabo’libyuqoridabirovozlitarzdapaydobo’ladi. 
Ungataqlidqilibikkinchiovozshumelodiyanibiroqtavapastdanboshlaydi. 
Ammoikkinchiovozningqo’shilishibirinchiovoznidavomyetishigahalakitqilmaydi. 
Invensiyadashundaymusiqiyto’qimalaruchraydiki, 
mavzuovozlarninghechbiridayangramaydi. 
Bundaybo’laklarintermediyalardeyiladi. 
(Interlotintilida 
«orasida» 
deganma’nonianglatadi) 
bumusiqiyto’qimalarharbirovozdao’tkaziladiganmavzularorasidakelganligisabablimavzun
ingbirkichikohangigaasoslanganbo’lsada,  mavzubutunligichaintermediyadayangramaydi. 
Rivojlovdomajordanboshqatonalliklargao’sada, p’esaasosiytonallik –domajordatugaydi. 
I.S.Baxgarchioperajanrigamurojaatqilmaganbo’lsada, 
uningbirqanchavokalasarlari 
(qantatalari  «StrastipoMatfeyu»,  «StrastipoIoannu»)  mavjud.  Buasarlaridayakkaxon, 
xorvaorkestrijrochinazaridatutilganbo’lib, dramatiksahnaasarlariprinsiplarigaasoslanadi. 
I.S.Baxningyorqinmonumentalasarlaridanbiri 
– 
«StrastipoMatfeyu» 
strasti 
– 
iztiroblaryokipassionlar, 
passionso’zihamshundayazob, 
hurlikma’nosinibildiradi. 
Buasarkattamusiqiy-dramatikshakldayozilganoratoriyaningbirturidir.  
AsarningpoyetikasosiqadimiydiniyrivoyatYevangliyaIisusningjazolashvaqatletiliishivoqe
asihisoblanadi. 
Iisusningshogirdlarisotqinligisabablio’limgamahkumyetadilar. 
UningIudashogirdisotqinligi, 
ikkinchishogirdiPyotrningpushaymonisahnalarixalqqayg’usivaiztirobininamoyonqiladi. 
Voqeaniaytibberuvchi 
– 
Yevangelistbalandvama’nolirechitativorqaliaytibberadi. 
Buasardunyomiqyosidagiengyuksaknoyobmonumentalasarlarsirasigakiradi.  
 Bax ijodining umumiy tavsifi 
Baxning  ijodi  kompozitor  vafotidan  so'ng  bir  necha  yil  davomida  unut  bo'lib  ketdi. 
Mendelson, Shuman va Listning targ'ibot faoliyatlari tufayli XIX asrdan boshlab, buyuk 
kompozitorning musiqasi qaytadan hayot yo’zini ko'rdi. 
       Kompozitorga  bag'ishlangan  birinchi  tadqiqot  1802-yilda  nemistarixchisi  Forkel 
tomonidan  yozilgan.  1829-yilda  nemis  kompozitori  Mendelson  rahbarligida  Baxning 
buyuk asari «Matfey bo'yicha ehtiroslar» omma oldida ijro etildi. Bugungi kunda butun 
jahon  san'atkorlari  Bax  musiqasini  uning  go'zalligi  va  ilhomlantiruvchi  kuchi,  mahorat 
darajasi hamda mukammalligiga tan bergan 
holda ijro etib kelishmoqda. 
       Bax ijodining asl mohiyatini birinchi bo'lib, Motsart va Betxoven ochib bera olishdi. 
Bax  asarlari  bilan  tanishgan  Motsartshunday  xitob  qilgan: 
«Bu  yerda  o'rganishga 
arziydigan  narsalarbor!».Betxoven  esa  zavq  va  hayajon  bilan  Bax  to'g'risida 
shundaydegan edi: «U jilg'a emas, okean». 
      1850-yilda  Bax  jamiyati  tuzilgandi.  Jamiyatning  maqsadi  kompozitor  qalamiga 
mansub  barcha  qo'lyozmalarni  jamlab,  ularni  to'la  asarlar  to'plami  sifatida  nashr  qilish 
edi.  Bax  ijodini  sharhlash  va  unga  baho  berishda  ko'plab  qaramaqarstii  fikrlar  mavjud 
bo'lgan. Aksariyat tarixchilar Baxni betayin  musiqiy-matematik formulalarni  ishlatuvchi 

---

14 
 
kompozitor  deyishsa,  boshqalar  uning  timsolida  tarkidunyo  qilgan  darveshni  ko'rishar, 
boshqalar e'tiqodli cherkov musiqachisi sifatida qabul qilishardi. 
      Bax  turli  janrva  shakllardagi  asarlar  ustida  ishladi.  Bular-  yirik  qantatalar,  «Yaxshi 
temperatsiyalangan klavir»ning kamer preludiya va fugalari, sodda va kichik hajmli erkin 
preludiya va invensiyalar, Brandenburg konsertlari edi. Bax o'zining musiqasida insonda 
bo'lgan  barcha  ezgulik  vago'zallikni  ko’rsatib  bera  olgan  dahodir.  Uning  ijodi  asosida 
yuksak axloqiy g'oya yotadi. Baxning diniy va dunyoviy musiqasi o'rtasida katta tafovut 
sezilmaydi.  Musiqiy  timsollar  tavsifi,  ifodaviy  vositalar,  rivojlov  usullari  umumiydir. 
Qantatalar,  oratoriyalar,  organ  fantaziyalar  va  fugalar,  klavir  va  skripka  uchun 
sonatalarda turli-tuman mavzular qamrab olingan: qayg'u va iztirob, quvonch va shodlik, 
falsafiy  fikrlar  va  hokazo.  Bax  xalq  musiqa  san'atini  o'rganib,  ommabop  qo'shiqlarining 
xazinasi  bo'lgan  protestant  xorallari  to'plamlariga  alohida  e'tiborniqaratdi.  Bax  xalq 
o'ylarini kuylovchisi sifatida protestant xorallariniqayta tikladi. 
Kompozitor ijodiyotiga maishiy musiqa katta ta'sir o'tkazdi. 
      Bax dunyoviy va diniy asarlarida xalq musiqasidagi qo'shiq-raqs kuylari ohanglaridan 
keng  foydalandi.  Kompozitor  merosida  turli-tuman  janrdagi  asarlar  bor.  Bularorgan  va 
klavesin  uchun  cholg'u  asarlar  (uverturalar,  konsertlar),torli,  puflama  cholg'ular  uchun 
kamer  asarlar  va  ansambllar(sonatalar,  triolar,  suitalar),  dunyoviy  vokal-cholg'u  janrlar, 
diniyasarlar  (messalar,  oratoriyalar,  motetlar,  qantatalar).  Baxning  ko'pgina  asarlari 
yo'qolib  ketganligi  ma'lum.  Chunonchi,  uch  yuzta  qantatadan  yuzdan  ortig'i  yo'qolgan. 
Beshta passionlardan «Matfeybo'yicha ehtiroslar» va «Ioann bo'yicha ehtiroslar» saqlanib 
qoldi.Bax  buyuk  polifoniyachi  sifatida  o'zidan  keyin  polifonik  musiqaningajoyib 
namunalarini  qoldirdi.  Bax  uchun  polifoniya  musiqiy  fikr  ifodasining  muhim  vositasiga 
aylandi.  U  o'z  ijodidapolifonik  musiqaning  eng  muhim  xususiyati  —  kuy  yo'nalishi 
jarayonining  rivojlanish  dinamikasi  va  mantiqini  kashf  qildi.  Bax  polifoniyaning  asl 
shoiri edi.