Oodatiy fikrlash mahorati yoxud kreativlik qanday shakllantiriladi?

“A xloqi  Jaloliy

”  nomli  asari- 

da  insoniy  fazilatlarda  aqliy  qobiliyat va  aqliy  iste’dodni  tarbiyalash 

uchun  zukko,  zehnli,  fahm-farosatli,  ijodkor  bo‘lishi  va bilimlami  tez 

eslab  qolishi,  ulami  anglab  yetish  lozimligini  ta’kidlagan.  Mutafak- 

kir  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  qarashlarida  ham  kreativlikni 

ko‘rishmiz  mumkin:  U  inson  shaxsining  taraqqiy  ettirishning  asosiy 

yo‘llaridan  biri  deb  muammoli  vaziyatni,  ijodkorlikni  tushunadi  va 

undan o‘z faoliyatida unumli foydalangan.

Suhbat.  Suhbat  metodi  tabiatshunoslik  darslarida  hikoyaga  qa- 

raganda  ko‘proq  qo‘llaniladi.  Bu  metodning  mohivati  shundaki,  u 

o ‘qituvchiga  o‘quvchilami  yaxshiroq  bilib  olishga  imkon  beradi, 

ulami  mustaqil  fikrlashga  o ‘rgatadi, jamoa  ishiga  (jonli  va jonsiz  ta­

biat jismlarini kuzatishga, darslik bilan ishlashga, o‘quv telefilmlarini, 

kinofilmlami ko‘rishga va h.) jalb qiladi.

Suhbat yangi materialni o‘rganishda, kuzatishlar yoki amaliy ishga 

yakun  chiqarishda,  ekskursiyalar  o‘tkazishda,  o‘rganilgan  materialni 

takrorlashda,  shuningdek  tajribalami  qo‘yish  va  namoyish  qilishda, 

tabiiy, tasviriy hamda ekran vositalari, darslik, sinfdan tashqari o ‘qish 

uchun adabiyot bilan ishlashda qo‘llaniladi.  Suhbatning bosh maqsa- 

di  shundaki,  bunda  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchilar  ongida  tabiat 

jismlari  hamda  hodisalari  haqida  to‘g‘ri  tasavvur  va  tushunchalar 

shakllansin.

Tabiat 

bilan 

tanishtirishning 

birinchi 

bosqichida 

suhbat 

o‘qituvchining  savollar berishi va ularga chaqirilgan o ‘quvchilaming 

javob  berishi  shakllana  boradi.  Keyin  suhbat  boyib  va  kengayib 

boradi.  Masalan,  o ‘tkazilgan  amaliy  ish  asosida  sinfga  savol  berib, 

o ‘qituvchi bir savolning o‘ziga o‘quvchilardan  har xil javoblar oladi; 

Kim boshqacha o‘ylaydi? Kim aniqroq aytadi? kabi savollar bilan mu- 

rojaat qilib,  ulami rag‘batlantiradi.  Natijada o‘quvchilarda asta-sekin 

ijodiy  faollikni  rivojlanishi  uchun  zarur  bo‘lgan  sifatlar  shakllanib 

boradi.  Bundan  tashqari  suhbat  o‘quvchilar  ishidagi  kamchiliklami 

to‘g ‘rilashga  imkon  beradi,  yakka  yondashish  qoidasini  amalga  os- 

hirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.

343

Suhbatda savollar muhim ahamiyatga ega. Ular qisqa, aniq bo‘lishi, 

javobni  aytib  turadigan  xarakterda  bo‘lmasligi,  bir  so‘z  (“ha”  yoki 

“yo‘q”) bilan javob berishni talab qilmasligi,  ikkilantiruvchi ma’noga 

ega  bo‘lmasligi  kerak.  Masalan,  fermer  xo‘jaligida  ipak  qurti  ustida 

kuzatishlar  (3-sinf)  o‘tkazilgandan  keyin  bajarilgan  ishlarga  ushbu 

maqsadga  yo‘nalgan  savollar  yordamida  yakun  chiqarish  kerak:  tut 

ipak qurti  qanday rivojlanadi? Uning tashqi  ko‘rinishi qanday?  Qurt- 

ning  tanasi  qanday  shaklda?  U  qanday  harakat  qiladi?  Nima  bilan 

ovqatlanadi? Qurt qanday qilib pilla o‘raydi? Pilla o‘rash qancha vaqt 

davom etadi? Pilla ichida nima bo‘ladi? Kapalak qanday hosil bo‘ladi? 

Kapalak pilladan qanday  chiqadi?  U  qancha vaqt yashaydi?  Kapalak 

hayoti qanday tugallanadi?

Bunday  savollar  o‘quvchilaming  mustaqil  aqliy  faoliyatini  rivoj- 

lantiradi,  chunki  savollarga javoblar  ishlab  chiqarish  kuzatishlari  bi­

lan  quvvatlangan  boiadi.  Suhbat  metodi  hikoya  metodi  bilan  cham- 

barchas bog‘liq.  Mavzuni tushuntirgach,  o‘qituvchi albatta bilimlami 

o ‘zlashtirish  darajasini  aniqlash  uchun  hikoya  va namoyish  qilinadi- 

gan qurol mazmuni bo‘yicha suhbat o‘tkazadi.

Suhbatning о‘quv jarayonida qanday o‘rin egallashi va qanday di- 

daktik  maqsadni  mo‘ljallanganligiga  qarab  quyidagi:  kirish  suhbati, 

takrorlovchi suhbat, bayon qiluvchi suhbat va yakunlovchi suhbat tur­

lari farq qilinadi.