Ontagenezning genetik asoslari Reja: kirish I bob. Individual rivojlanish genetikasi to`g`risida tushuncha

1.2 Ontogenez tiplari va bosqichlari

Tirik organizmlar individual rivojlanishi, ya’ni ontogenezi zigotadan tabiiy o’limgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ontogenezning ikkita tipi farqlanadi:
1. Bilvosita, yoki to’g’ri rivojlanish. Ontogenezning bu tipida, tuxumdan chiqqan yoki tug’ilgan organizmning tuzilishi va tashqi ko’rinishi ota-ona organizmiga o’xshaydi. Ammo ayrim a’zolarning yetishmasligi, gavdasining kichikligi bilan ota-onasidan farq qiladi. Asta-sekin o’sib, ota-ona organizmiga tashqi ko’rinishi va tuzilish jihatdan o’xshaydi.
Jumladan, odamda, sutemizuvchilarda, qushlarda, sudralib yuruvchilarda va ayrim umurtqasiz hayvonlarda bola tug’ilganda ota-onasiga o’xshaydi.
2. Bilvosita rivojlanish. Bunda, tuxumdan chiqqan bola lichinka deyiladi va u tashqi hamda ichki tuzilishiga ko’ra, ota-onasidan keskin farq qiladi. Juda ko’p o’zgarishlardan keyin ota-ona organizmiga o’xshash qiyofaga kiradi. Bunday hodisa metamorfoz deyiladi va ko’plab umurtqasizlar, hamda amfibiyalarga xosdir.
Ontogenez ikki bosqichga bo’linadi:
1. Prenatal, yoki tug’ilishdan oldingi bosqich. Bu bosqich jinsiy hujayralarning yetilishi, urug’lanishi va embrion rivojlanishini o’z ichiga oladi. Bu bosqich ham ikki davrga bo’linadi:
a) proembrional (progenez) davri-jinsiy hujayralarning yetilishi rivojlanish davri tushiniladi.
b) embrional davr-zigota hosil bo’lishidan embrion,tug’ilishigacha bo’lgan davr tushiniladi.
2. Postnatal, yoki postembrional bosqich-tug’ilishdan tabiiy o’limgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Embriologiyaning muhim vazifasi organlar sistemasining hosil bo‘lishida ketma-ketlikni aniqlashdan iborat.Embrion taraqqiyoti davrida blastomerlardan har xil to‘qimalar, organlar paydo bo‘ladi.


1-rasm.Organizmlarning rivojlanish bosqichlari
Differensiasiya deyilganda taraqqiy etayotgan embrionning bir xil hujayralarining turli funksiyalarni bajaradigan organlar hosil qilishi tushuniladi. Differensiasiya lotincha differentia - har xil, farq degan ma’noni bildiradi. Determinasiya embrion ma’lum qismining keyingi taraqqiyot yo‘l (taqdiri) hisoblanadi. Determinatsiya lotincha determinatio - chegaralash, aniqlash degan ma’noni bildiradi.
Embrional regulyasiya deyilganda embrionning yoki uning ma’lum qismining tabiiy yoki sun’iy o‘zgarishdan keyin normal rivojlanishini tiklanishi tushuniladi. Bu ta’limotni nemis embriologi G. Drish fanga kiritgan. Embrional regulyasiya o‘zgarish holatidan determinasiyaga qanday o‘tishini isbotlaydi. Determinasiya butun embriondan boshlanadi va alohida qismlarda sodir bo‘ladi.
Har xil tuxumlarda maydalanishgacha ko‘plab tajribalar o‘tkazilgan. Jumladan, sentrofuga yordamida tuxum ajratilgan, pipetka yordamida stoplazma olib tashlangan, bir necha tuxumlar birga qo‘shilgan. Tuxumning ma’lum qismi olib tashlansa, normal rivojlanish sodir bo‘ladi, ammo kichikroq organizm paydo bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar xalqali chuvalchanglar, mollyuskalar, ninatanlilarda olingan. Olingan ma’lumotlarga asoslanib, Ru hamma hayvonlarning tuxum, hujayrasini 2 guruhga: regulyasion va mozaik hujayralarga ajratdi. Regulyasion hujayra regulyasiya xususiyatiga ega bo‘lgan, mozaik hujayraga determinasiya rivojlanish yo‘nalishini o‘zgartirmaydigan tuxum hujayrani kiritdi. Keyingi tajribalar ko‘rsatishicha, bu hujayralar o‘rtasida sifat jihatdan farq yo‘l, ammo regulyasiya xususiyatiga ega bo‘lgan son jihatidan farqlar bor.
Differensiasiya va determinasiya muammolarini o‘rganishda nemis olimi G. Shpeman va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo‘ldi. Yangi mikroxirurgiya usuli bilan embrionning bir qismini boshqa embrionga transplantatsiya qildilar.