Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

Mustaqil bajaraman

---

181
55-dars
Topshiriq. 
Quyidagi matnni diqqat bilan o‘qing. 
Qizil kitob! U qanday kitob?! Bu xavf va umid kitobidir, qayg‘u-alam kitobidir. Chunki bu 
kitobda yo‘qolib borayotgan yoki yo‘qolish xavfida bo‘lgan noyob o‘simlik va hayvon turlari 
qayd etiladi, ular sonining kamayishi sabablari yoritiladi, ularni saqlab qolish uchun tavsi-
yalar beriladi. Shuning uchun “Qizil kitob” insonlarni harakatga, mas’uliyatga chaqiruvchi 
eslatmadir. 
[1]
1948-yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi 
kamyob va yo‘qolib ketish xavfida bo‘lgan o‘sim
-
lik va hayvon turlarining ro‘yxatini tuzish g‘oyasini 
amalga oshirishga kirishdi. 1966-yildan boshlab 
boshqa tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari bi-
lan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va 
alohida mintaqalar florasiga bag‘ishlangan nashr
-
lar chop etila boshlandi. Unga kiritiladigan o‘simlik 
va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqa-
ro ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga 
ajratiladi: 
1) yo‘qolgan yoki yo‘qolish arafasida turgan 
(jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar; 
2) yo‘qolib borayotgan (kun sayin kamayib bo-
rayotgan, maxsus muhofazaga muhtoj) turlar; 
3) kamyob, bevosita yo‘qolish xavfi bo‘lma
-
sa-da, kichik maydonlarda kamdan kam uchray-
digan (muhofazaga muhtoj) turlar;
4) muayyan vaqt davomida soni va tarqalgan 
maydonlar tabiiy sabablarga ko‘ra yoki inson taʼ
-
sirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan) turlar. 
1- va 2- tomida sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3- va 4- tomida esa suvda va quruqlikda 
yashovchi hayvonlar, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida so‘z yuritiladi.
 [2]
“Qizil kitob” tabiatni sevuvchilar, mutaxassislar diqqatini o‘ziga tortib, barcha mintaqa-
da mashhur bo‘ldi. Bu kitob xuddi kalendardek bezalgan bo‘lib, uning har bir varag‘i har xil 
rangda. Har qaysi rangning o‘z ma’nosi bor. Masalan, qizil rangda yozilgan hayvon va o‘sim-
lik turlari jiddiy muhofazaga muhtoj ekanini bildiradi. 
[3]
Sayyoramizda hayvon va o‘simlik turlari yo‘qolib ketishining ikki sababi bor bo‘lib, birin-
chi sababi iqlim va tabiiy sharoitning o‘zgarishi bo‘lsa, (tabiiy sabab), ikkinchisi antropogen 
(inson) harakatlar natijasidir. 
[4]
Yer yuzidagi hayotni ta’minlashda o‘simliklar dunyosi, ayniqsa, o‘rmonlarning ahamiyati 
beqiyos. Hozirgi vaqtda yer yuzi quruqligining 25 % ini o‘rmonlar tashkil etadi. Ular shimoliy 
yarim sharda va tropik mintaqalarda tarqalgan. Biroq aksar o‘rmonlarg holatini yaxshi deb 
bo‘lmaydi. Chunki har yili 3 mlrd m3 hajmda o‘rmonlar kesilmoqda. Bu esa floraning kamay
-
ib ketishiga olib kelmoqda. “Qizil kitob” yaratilishiga ham aslida shu holat turtki bo‘ldi.