Ona tili o‘qitish metodiкasi

Sodda gap bo‘yicha sintaktik tahlil
Masalan: 
Inson ilm va mehnat bilan baxtli bo‘ladi.
1. Gapda so‘zlarning bog‘lanishi: 
a) inson baxtli bo‘ladi – tobe bog‘lanish, moslashuv, ega va kesim 
mosligi; 
b) ilm va mehnat – teng bog‘lanish, bog‘lovchi orqali; 
v) 
ilm bilan baxtli bo‘ladi – ergash bog‘lanish, boshqaruv, 
ko‘makchi orqali; 
g) mehnat bilan baxtli bo‘ladi – ergash bog‘lanish, boshqaruv, 
ko‘makchi orqali. 

---

287
2. Sodda gap qurilishi bo‘yicha: 
a) ifoda maqsadiga ko‘ra – darak gap; 
b) tuzilishiga ko‘ra – sodda gap, sodda yoyiq gap; 
v) bosh bo‘laklarning ishtirokiga ko‘ra – egali gap; 
g) to‘liq yoki to‘liqsizligiga ko‘ra – to‘liq gap; 
d)gap bo‘laklari aniqlanadi (dastlab kesim, so‘ng ega va ikkinchi 
darajali bo‘laklar aniqlanadi). 
Avvalo kesim aniqlanadi, chunki kesimsiz gap bo‘lishi mumkin 
emas, ega qatnashmagan gaplar bo‘lishi mumkin. O‘zbek tilida kesim 
ko‘pincha (odatda) gapning oxirida joylashgan bo‘ladi va 
nima qildi? 
nima qilyapti?
kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. 
Yuqoridagi gapda kesim 
nima bo‘ladi? 
so‘rog‘iga javob bo‘ladi: 
baxtli bo‘ladi. 
So‘ngra kesimga eganing so‘roqlari berilib, ega aniq-
lanadi. Eganing so‘roqlari 
kim? nima?
Yuqoridagi gapning egasi– 
inson. 
Ikkinchi darajali bo‘laklar va ega gapning kesimiga bog‘lanadi, 
ularni to‘ldiradi, aniqlaydi, izohlaydi. Shuning uchun ham ular 
«ikkinchi darajali bo‘laklar» deyiladi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning 
ba’zilari, odatda, egaga, ba’zilari esa kesimga bog‘langan bo‘ladi, 
ba’zan ikkinchi darajali bo‘lak boshqa bir ikkinchi darajali bo‘lakka 
bog‘lanib keladi. 
Yuqoridagi gapda egaga bog‘langan ikkinchi darajali bo‘laklar 
yo‘q, gapda barcha bo‘laklar kesimga bog‘langan. Ikkinchi darajali 
bo‘laklarni aniqlash uchun ega va kesimga so‘roqlar beriladi. 
Yuqoridagi gapda egaga bog‘langan bo‘laklar bo‘lmagani uchun 
faqat kesimga so‘roqlar beramiz: 
nima bilan baxtli bo‘ladi? 
javob: 
ilm 
bilan 
va 
mehnat bilan. 
Demak, bilan ko‘makchisi ham 
ilm, 
ham 
mehnat 
so‘ziga bog‘lanib, shu so‘zlarni keyingi so‘z 
(baxtli bo‘ladi) 
bilan grammatik munosabatga kiritgan. 
Ilm bilan 
va 
mehnat bilan 
bo‘laklari «harakat o‘tgan obyekt» ma’nosini ifodalagani uchun 
to‘ldiruvchi vazifasidadir. 
Gap bo‘laklari bo‘yicha tahlilda gap bo‘laklarini turli chiziqchalar 
vositasida ko‘rsatish ham mumkin (gap bo‘laklari grafik jihatdan turli 
chiziqchalar vositasi bilan ko‘rsatiladi): eganing tagiga bir to‘g‘ri 

---

288
chiziq ( ), kesimning tagiga ikki to‘g‘ri chiziq (_______ ),
to‘ldiruvchining tagiga punktir chiziq (- - - - - - ), holning tagiga 
nuqtali punktir chiziq (- . - . - . - . -), aniqlovchining tagiga to‘lqinli 
chiziq (~ ~ ~ ~ ~ ~ ) chizib ko‘rsatiladi. Bu usul boshqacha usullar 
(sxemaga solib ko‘rsatish, chizmada chizib ko‘rsatish, tepasiga yozish 
va boshqalar)ga nisbatan eng qulay usul sanaladi. Lekin chiziqlar gap 
bo‘laklarining ichki xususiyatlarini ko‘rsata olmaydi. (Masalan, 
to‘ldiruvchining turlari, aniqlovchining turlari, holning ma’no turlari 
kabi.) Shuning uchun bu usuldan foydalanganda har bir gap 
bo‘lagining ichki tasnifini uning tepasiga yozib ko‘rsatish bilan izohni 
to‘ldirish mumkin. Masalan: 
v – li to‘ld. v – li to‘ld.
1.