«ona tili o`qitish metodikasi» fani

Tayanch tushunchalar
“O`zbek maktablarida ona tilini o`qitish Koncepciyasi”-mazkur hujjat 1993 yil 15 oktyabrda O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan bo`lib, maktabda ona tili o`qitishning asosiy maqsadi o`quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon ifodalash ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat deb belgilanadi.

O`TDA-O`zbek tili doimiy anjumani

I – yig`ini – Samarqand 1991 yil aprel. Yig`in “Induktiv”, “Ijod”, “Ta`lim”, “O`qituvchi”, “Induktiv-2”ramzli muqobil dasturlar muhokamasiga bag`ishlandi.

II- yig`in 1993 yilning aprelida Qarshi shahrida bo`lib o`tdi. Anjuman ona tilidan ta`lim mazmuni muammolariga bag`ishlandi.

III- yig`in 1995 yil Jizzax shahrida bhlib o`tdi. Anjumanda barcha sho`balar bo`yicha 283 ta ma`ruza tinglandi. Yig`in o`quvchilarning so`z zaxirasini oshirish muammolariga bag`ishlandi.

IV- yig`in 1997 yilning may oyida Toshkentda bo`lib o`tdi. Anjuman ijodiy matn yaratish muammolariga bag`ishlandi.

V- yig`in 1999 yilda Buxoroda bo`lib o`tdi va u sinov darsliklari muhokamasiga bag`ishlandi. Sinov darsliklariga munosabat bildirildi. mualliflar guruhi bu bildirilgan fikr-mulohazalardan tegishli xulosa chiqarib, darsliklarni qayta ishladilar.

VI- yig`in 2001 yilda Namanganda bo`lib o`tdi va u ta`lim jarayonida ijodiy tafakkurni rivojlantirish masalalariga bag`ishlandi.

VII- yig`in 2003 yil iyun oyida Andijonda bo`lib o`tdi. Anjuman ona tili darslarida milliy istiqlol g`oyasini singdirish usul va yo`llari masalasini muhokama etdi.

O`rta umumiy ta`lim maktablari uchun ona tilidan DTSning tarkibiy qismlari va uning mezonlari. Ona tili ta`limi natijasida o`quvchilar egallagan bilim, ko`nikma va malakalar uch parametrli standart ko`rsatkichlar asosida tekshiriladi va aniqlanadi.

1. 
   O`qish texnikasi (minut, so`z birliklari). Bolaning savodxonligi, yozma nutq belgilarini talaffuzda almashtirish ko`nikmasini aniqlash maqsadida kiritilgan. Bu parametr orqali o`quvchilarning notanish bo`lgan matnni ifodali o`qiy olish ko`nikmasi aniqlanadi. Bunda miqdoriy ko`rsatkich sifati ifodali o`qish tezligi, ya`ni bir daqiqada berilgan matndan necha so`z o`qiy olish ko`rsatkichi olingan. O`quvchi sinfdan-sinfga ko`chgan sari so`z miqdori ham, matnning murakkablik darajasi ham ortib boradi.
   
2. 
   O`zgalar fikrini va matn mazmunini anglash malakasi. Bolaning bayon qilinayotgan o`zgalar fikrini hamda yozma matn mazmunini anglay olish darajasini aniqlash maqsadida kiritilgan. Bu parametr orqali o`zgalar fikrini va matn mazmunini anglash hamda uni og`zaki qayta bayon qila olish darajasi aniqlanadi.
   
3. 
   Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi (minut, tugal fikr ifodalangan fikr) murakkab jarayon bo`lib, ona tili ta`limining maqsadi shu parametrda mujassamlashadi. O`quvchining ona tili ta`limi jarayonida egallagan ko`nikma va malakalari u yaratgan matnida o`z ifodasini topadi. bu parametr bo`yicha ta`lim sifatining natijasini baholashda o`quvchi tomonidan o`quvchi egallagan quyidagi ko`nikmalarning darajasi aniqlanadi.
   

a) fikrni mantiqiy izchillikda ifodalanganligini aniqlash;

b) fikrlash, mavzuning murakkablik darajasini aniqlash (sodda, murakkab, fahmiy-konkret, mavhum v.h.)

v) tavsifning mavzuga muvofiqligi va tasnifning qiymatini aniqlash;

g) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasini aniqlash;

d) imloviy (yozma) savodxonlikning sifatini aniqlash.

UO`T maktablarini bitiruvchio`quvchilar “Ona tili” o`quv fanidan quyidagi bilim, malaka va ko`nikmalarni egallashlari zarur:

1. 
   Amaliy malaka va ko`nikmalar;
   

a) o`qish texnikasi bo`yicha: miqdori ko`rsatkich 9-sinfning oxirida bir daqiqada 120-130 so`z. Sifat ko`rsatkichlar-murakkab tipdagi ilmiy atama va ramzlarni to`g`ri talaffuz qila olish, ma`nosini anglagan holda to`g`ri va ravon o`qish;

b) o`zgalar fikri va matn mazmunini anglash maakasi bo`yicha; miqdoriy ko`rsatkich 10 minutda 1-12 sahifa. Sifat – og`zaki nutqning aniqligi, matn mazmuniga mos bo`lishi, to`g`ri, ravon va ta`sirchan bo`lishi;

s) fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi bo`yicha miqdoriy ko`rsatkich – 12-14 gapdan iborat tugal matn (fikr ehtiyoji bilan bog`lif mavzu asosida) yaratish. Sifat ko`rsatkichlar-matn gaplarning mazmunan o`zaro bog`liqligi va aloqadorligi, ko`rsatilgan mavzu doirasida birlashishi, tinish belgilarini to`g`gi qo`yish, matndagi abzatslarining yaxlitligi va fikr izchilligini ta`minlash, o`rganilgan ifoda vositalarini o`rinli qo`llay olish, ish qog`ozlari (ariza, ma`lumotnoma, ishonch xati, vakolatnoma, ixcham hisobot, axborot kabilar)ni yoza olish.

DTS talabiga ko`ra UO`T maktablarining 5-9-sinflarida “Ona tili” o`quv fanidan o`quvchilar quyidagi nazariy bilim, ko`nikma va malakalarni egallashlari zarur:

Fonetika, imlo to`g`ri talaffuz, tinish belgilari, harf va tovush

• 
  har bir harf ifodalaydigan tovushlarni va o`zbek alifbosi sirasini, so`zlarni to`g`ri va ravon o`qishni bilish;
  
• 
  bosh harflarni ishlatilishida asosiy o`rinlar;
  
• 
  unli va undosh tovushlar, jarangli va jarangsiz undoshlar;
  
• 
  jarangli undoshlar so`z oxirida va jarangsiz undoshlardan oldin o`qish va yozish qoidalari;
  
• 
  bo`g`in, so`zni bo`g`inlarda ajratish, bo`g`in va so`zning ko`chiriladigan qismlari, so`z urg`usi;
  
• 
  gap ohangi, darak, so`roq, buyruq, undov gaplari va darak, so`roq, buyruq, undov gaplarda tinish belgilarini to`g`ri qo`llash ayni gapni darak, so`roq, undov ohanglarida talaffuz etish va yozish;
  
• 
  xat boshi (abzats) haqida tushuncha;
  
• 
  so`z va uning ma`nosi. Darslik va kitoblarga ilova qilinadigan lug`atlardan, sahifa osti izohlardan foydalanish ko`nikmalari. So`zning ma`nodoshlari haqida ilk tasavvur;
  
• 
  imlo lug`ati, undan foydalanish ko`nikma va malakalari;
  
• 
  izohli lug`at haqida tushuncha
  
• 
  grammatika: so`z tarkibi, o`zak va qo`shimcha. So`z yasovchi va so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar;
  
• 
  grammatika: mustaqil so`z turkumlari (fe`l, ot, sifat, son, ravish, olmosh) va yordamchi so`zlar;
  
• 
  fe`l: fe`lning ma`nosi va so`roqlari; bo`lishli va bo`lishsiz fe`llar;
  
• 
  ot: otning ma`nosi va so`roqlari, otning birlik va ko`plikda qo`llanilishi. Atoqli va turdosh otlar
  
• 
  sifat: sifatning ma`nosi va so`roqlari;
  
• 
  olmosh: kishilik olmoshlari I, II, III shaxs kishilik olmoshlarining birlik va ko`plikda qo`llanilishi;
  
• 
  yordamchi so`zlar: va, lekin, biroq, ammo, shuning uchun, bilan, uchun singari so`zlardan foydalanish;
  
• 
  nutq madaniyati, stilistika;
  
• 
  o`zbekcha nutqda senlash va sizlash (gapning egasi va kesimida bunday ma`noning ifodalanish)
  
• 
  kishi nomlari, qavm-qarindoshlari nomlarida – jon, - xon,- oy, -bonu kabi hurmat-ehtirom, do`q-po`pisa ohangi;
  
• 
  kishi nomlari, qavm-qarindoshlik nomlaridan oldin hurmat-ehtirom ifodalovchi so`zlarni qo`llash, egalik qo`shimchalarining qo`llanilishi;
  
• 
  matnda narsa-buyum, shaxslarni atab keluvchi otlarni qo`llash va kishilik olmoshlari bilan almashtirish;
  
• 
  ayni bir fikr-axborotni sodda va qo`shma gaplar bilan ifodalash;
  
• 
  til haqidagi umumiy ma`lumotlar;
  
• 
  adabiy nutq va so`zlashuv nutqi: adabiy nutqning og`zaki va yozma ko`rinishlari;
  
• 
  tillarning rang-barangligi, ko`p tillilik tushunchasi;
  
• 
  tillarning bir-biriga ta`siri; so`zlarning bir-tildan ikkinchi tilga o`tishi;