Ona tili darslik

1-§.   Kombinator o‘zgarishlar  
 
So‘z  tarkibidagi  tovushlarning  bir-biriga  o‘zaro  ta’siri  natijasida  ro‘y 
beradigan  tovush  o‘zgarishi  (fonetik  o‘zgarish)  kombinator  o‘zgarish  deyiladi. 
Bunga assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza kabi hodisalar  kiradi. 
1.  Assimilyatsiyada  tovushlardan  biri  ikkinchi  bir  tovushni  o‘ziga  aynan 
yoki  qisman  o‘xshatib  oladi.  Masalan,  xat-ni  –  xatti  (o‘zakdagi  t  tovushi  affiks 

---

 
 
34 
tarkibidagi n ni aynan o‘ziga o‘xshash tovush – t ga aylantiradi (yozilishi: xatni); 
ish+ga  –  ishka  (bunda  o‘zakdagi  jarangsiz  undosh  sh  affiks  tarkibidagi  jarangli 
undosh  g  ni  o‘ziga  qisman  o‘xshatadi,  ya’ni  jarangsiz  k  ga  aylantiradi  (yozilishi 
ishga).  Shunga  ko‘ra  assimilyatsiya  ikki  xil  bo‘ladi:  a)  to‘liq  assimilyatsiya                
so‘z  tarkibidagi  bir  tovushning  ikkinchi  bir  tovushni  aynan  o‘zi  kabi  tovushga 
aylantirishidir:  to‘k+gan  =to‘kkan,  yet+di=yetti,    chiq+gan  =  chiqqan,  
tuz+siz=tussiz,  o‘ris+cha=o‘richcha    (yozilishi:  yetdi,  sizni,  chiqqan,  tuzsiz 
o‘rischa).  Bunda  tovushlar  o‘zaro  moslashadi;  2)  to‘liqsiz  assimilyatsiya  so‘z 
tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni o‘ziga qisman o‘xshatib olishidir: 
o‘ch+gan=o‘chkan,  shosh+di=shoshti,  tush+ga=tushka  ...  (bularda  jarangsiz  ch, 
sh  undoshlari  affiks  tarkibidagi  jarangli  g  ni  jarangsiz  k  ga,  d  ni  esa  t  ga 
aylantirgan;  yozilishi:  o‘chgan,  shoshdi,  tushga).    To‘liqsiz  assimilyatsiyada 
ba’zan tovushlar o‘r>niga ko‘ra ham moslashadi: shanba > shamba.  Bunda b lab 
tovushining  ta’sirida  n  til  tovushi  lab-lab  m  tovushiga  aylanadi.  Demak,  to‘liqsiz 
assimilyatsiyada  tovushlar  hosil  bo‘lish  usuliga  ko‘ra  qisman  moslashish  holatiga 
o‘tmaydi. Bunda yonma-yon kelayotgan tovushlar ovoz va shovqinning ishtirokiga 
ko‘ra va hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra moslashadi. Oldin kelgan tovush o‘zidan keyin 
kelgan tovushni (masalan, o‘t+di=o‘tti),  shuningdek, keyin kelgan tovush o‘zidan 
oldin kelgan tovushni (o‘n bir - o‘mbir) o‘ziga o‘xshatishi mumkin. Shunga ko‘ra 
assimilyatsiya  yana  ikki  turga  bo‘linadi:  1)  progressiv  assimilyatsiyada  oldingi 
tovush  o‘zidan  keyingi  tovushni  o‘ziga  o‘xshatadi:  ot+da  =  otta  (yozilishi  otda), 
bilak+ga  –  bilakka  (yozilishi:  bilakka).    2)  regressiv  assimilyatsiyada  keyingi 
tovush  o‘zidan  oldingi  tovushni  o‘ziga  o‘xshatadi:  tanbur  –  tambur,  yigit+cha  = 
yigichcha, non+voy = novvoy,   (yozilishi: tanbur, yigitcha, nonvoy).