Ona tili darslik

 
Takrorlash uchun savollar: 
1. Urg‘u nima? Uning qanday turlari bor? 
2. Leksik urg‘u nima? Uning qanday turlari bor? Ular o‘zaro qanday farq qiladi? 
3. Leksik urg‘uning qanday amaliy ahamiyati bor? 
4. Mantiqiy urg‘u nima? U leksik urg‘udan qandy farq qiladi? 
 
    NUTQ TOVUSHLARINING O‘ZGARISHI 
 
 
Har  qanday  tilda  ham  tovushlar  yozuvda  yozilganidek  talaffuz 
qilinavermaydi.  Tovushlar kompleksini (tizimini)   birga talaffuz qilish natijasida 
ayrim tovushlar o‘zaro bir-biriga ta’sir qiladi va bu ta’sir tovush o‘zgarishiga olib 
keladi.  Masalan,  yurt  so‘ziga  o‘rin-payt  kelishigi  affiksi  -da,  chiqish  kelishigi 
affiksi  –dan  qo‘shilganda,  so‘z  oxiridagi  t  tovushi  affiksdagi  d  undoshiga  ta’sir 
qilib,  uni  t  tovushiga  aylantiradi:  yurt+da=yurtta,  yurt+dan=yurttan  kabi 
(yozilishi:  yurtda,  yurtdan).  Bir  sanoq  soniga  dona  son  affiksi  –ta  qo‘shilganda, 
affiksdagi  t  undoshning  ta’siri  bilan  so‘zning  oxiridagi  r  tovushi  t  ga  o‘tadi: 
bir+ta=bitta kabi. 
 
 So‘z  tarkibidagi  tovushlar  nutq  jarayonida  bir-biriga  ta’sir  qilmagan 
holda ham o‘zgarishga uchrashi mumkin. Bunda tovushning so‘z tarkibidagi o‘rni 
(qanday tartibda joylashganligi); so‘zning boshida yoki oxirida, urg‘uli yo urg‘usiz 
bo‘g‘inda  kelishi  muhim  rol  o‘ynaydi.  Masalan,  odob,  javob,  niqob,  maktab 
so‘zlari  oxirida  kelgan  b  jarangli  undosh  talaffuzda  jarangsiz  p  tarzida  talaffuz 
qilinadi;  negativ, normativ  pozitiv, operativ  kabi  ruscha-internatsional  so‘zlarning 
oxirida  kelgan  v  jarangli  undosh  jarangsiz  f  tarzida;  voleybol,  olimpiada  kabi 
ruscha-internatsional  so‘zlarning  urg‘usiz  bo‘g‘inida  kelgan  o  unlisi  esa  a  tarzida 
talaffuz  qilinadi:  valeybol,  alimpiada.    Bunday  hodisalarning  sodir  bo‘lishiga 
nutqda  ixchamlikka  intilish,  bo‘g‘inda  urg‘uning  tushishi  yoki  tushmay  qolishi, 
shoshilib  talaffuz  qilish,  boshqa  tillardan  o‘tgan  so‘zlarni  talaffuz  qilishdagi 
qiyinchiliklar sabab bo‘lishi mumkin. 
Demak, nutq tovushlarining o‘zgarishi ikki turga bo‘linadi.