|
III. ДИНИЙ МАНСАБ ВА УНВОНЛАР
ШАЙХ УЛ-ИСЛОМ — диндорларнинг энг олий унвонларидан бўлиб, Умархон томонидан 1818 йили жорий этилди. Биринчи шайх ул- ислом Маъсумхон тўра бўлган. Кейинчалик Зокирхўжа эшон, Сулаймонхўжа эшонларнинг бу унвонга соҳиб бўлганликлари маълумдир.
ХОЖАИ КАЛОН — фиқҳ олимининг фахрий унвони.
ХАЛИФА — ўринбосар. Қўқонда нақшбандия, қаландария, жаҳрия тариқатларининг раҳбарлари. Машҳур халифалардан Муҳаммад Карим, Домулло Сафо, Ҳазрати Соҳибзода (Миён Халил Соҳиб), Ҳазрати Эшонхўжани тилга олиш мумкиндир.
АЪЛАМ— фақиҳ олим ва шариат қоидаларининг билимдони.
ОХУНД — билимли ва мадрасада таълим олган киши.
СУДУР — вақф мулкларининг даромадларига ва ҳисоб-китобига жавобгар киши.
ЎРОҚ— вақф ерларининг хирож ва солиқларига масъул киши.
НАҚИБ — оқсоқол, олим фақиҳларнинг ёрдамчилари.
МУДАРРИС — мадраса устози. Хон томонидан тайинланиб, йиллик маош оларди. Баъзан хон фармони билан мударрисга «тархон» ҳам бериларди.
ИМОМ ва имом-хатиб — масжид имоми ва жумъа намозларда хутба ўқиб, амри маъруф қиладиган аллома.
ИМОМИ ЖИЛАВ — сафар ва юришлар пайтида хон ва рикоб аҳлига хизмат қиладиган имом.
МУАЗЗИН — мусулмонларни беш маротаба намозга чақирувчи; азон айтувчи.
СЎФИ ЖИЛАВ— юриш ва сафарларда хизмат қиладигай шахс.
IV. ҚОЗИХОНА ВА МАҲКАМАЛАРДАГИ УНВОН ВА АМАЛЛАР
ҚОЗИ УЛ-ҚУЗЗОТ — қозилар қозиси (яъни, адлия вазири).
ҚОЗИИ КАЛОН — пойтахтда ва вилоят марказларидаги қозиларнинг ва қозихона ишларининг устидан назорат қиларди.
ҚОЗИИ МУТЛАҚ — бош қози.
ҚОЗИИ АСКАР— қўшин қоэиси. Умархон даврида бу вазифа тарихчи Мирзо Қаландар Мушриф Исфарагийга юкланган эди.
ҚОЗИ РАИС — қўшинларда аскария муфтиси берган фатволарнинг ижро этилиши устидан назорат қиларди.
ҚОЗИИ ЖИЛАВ— рикоб қозиси бўлиб, сафар ва юришларда хизмат қиларди.
АЪЛАМ — шариат бўйича гуноҳкорнинг жазосини аниқлаб берарди.
МУФТИЙ — яъни, фатво берувчи.
МУФТИИ АСКАР — қўшин муфтиси.
ТАРАКАЧИ — мерос қолган мол-мулкларни меросчиларга тарака қилиб (бўлиб) берарди.
МИРШАБХОНА САДРИ — миршабларнинг сардори.
МИРШАБ — қозихонанинг аскари ва тунги соқчи.
МУЛОЗИМ (оломон) — қозихона ва маҳкаманинг оддий хизматчиси.
Маълумотларга қараганда, масалан, Қозии калон йилида 800 ботмон ғалла ва 1200 танга пул; нақиб (бу мансабда 2 киши бўларди) — йилида 500 ботмон ғалла ва 1000 танга пул; судур — 100 ботмон ғалла ва 400 танга; ўроқ эса (100 киши) йилида 50 ботмон ғалла ва 200 тангадан пул даромадлари бор эди (5).
Диний ва қозилий лавозимларда бўлганлар давлат томонидан белгиланган маош ва турли хайр-эҳсонлар ҳисобидан кун кўрардилар. Бундай даромадларга никоҳона, таракона (тарака қилинган мулкдан), мерос ҳақи ва бошқа хил тўловлар кирарди.
Мадраса, масжид, мозорлар ўзларининг вақф мулкларига соҳиб бўлиб, шу вақф даромадидан ўз хизматчиларига ҳақ берардилар. Вақф мулкларига мутавали мутасаддий — бошлиқ эди. Бу мансабга вақф қилувчи зот ўз номзодини кўрсатиши ёки ўзи мутавалилик қилиши мумкин бўларди. Вақфлар оқ вақф ва қора вақфларга бўлинарди. Оқ вақф хирож ва солиқлардан озод қилинган бўлиб, қора вақф хазинага хирож ва бошқа жорий солиқларни тўлаши керак эди.
Қўқон хонлигида мавжуд бўлган асосий унвон ва мансабларнинг даража ва мартабаларини аниқлаш бўйича изланишлар бошқа олимлар томонидан ҳам олиб борилаётгандир. Шунинг учун кенг маънода уларнинг янги, қўшимча фикрлари ва танқидий нуқтаи назарлари бизга жуда муҳимдир. Бу масалаларни бошқа давлатлардаги амал ва мансаблар билан қиёсий ўрганиш ҳам фойдадан холий эмас. Бу ишлар, иншаоллоҳ, келгусида амалга оширилади, деб ўйлаймиз.
ИЗОҲЛАР
1. Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихий жаҳоннамойи. Ўзбекистон Республикаси ФА Шарқшунослик институти хазинаси, 9455 рақамли қўлёзма, 2 жилд, 331 а-331 б-варақлар.
2.Фазлий Фарғоний. Умарнома. Русия Фанлар Академияси шарқшунослик институти Санкт-Петербург бўлими хазинаси, С 2467 рақамли қўлёзма, 296-варақ.
3. Муҳаммад Юнус шиғовул. «Тарихи Алимқули амирлашкар». 145-бет.
4. Ўша асар, 125-126-бетлар.
5. Қар. Набиев Р. Н. Ўша асар, 263-264-бетлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
