Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

“Animizm” 
lotin tilidagi “anima”dan olingan bo'lib, ilmiy adabi- 
yotlarda jon, rah ma’nosini anglatishi ta’Mdlanadi. Animizmga binoan 
qadimgi ajdodlarimiz dunyodagi hamma narsaning joni bor, deb bil- 
ganlar. Ibtidoiy davrda inson tana va ruhdan iborat hisoblangan. Ruh 
tanani tark etganda inson o ‘ladi, deb o ‘ylashgan. Har bir narsaga bu 
tushuncha tatbiq etilgan. Shuning uchun mifologiyadagi totemizm va 
fetishizm hodisalariga ishonch bildirishni, ulaming mavjudligiga bo'lgan 
e’tiqodiy munosabatni animizm bilan bog'lash ma’qul. Soddaroq qilib 
aytganimizda, odamning totemizm va fetishizm hodisalariga ishonishi 
uyg'un holatda animizmda namoyon bo'ladi. So'zning magik - mo'ji- 
zaviy kuchidan foydalanib inson ruhiyatiga ta’sir etishi, uni xastalikdan 
xalos etishi, tabiatiga ruhiy tetiklik bag'ishlashi animizm fazilatlari 
hisoblanadi. Shuning uchun xalq baxshilari deganda baxshilik, ya’ni 
shifo bag'ishlash ma’nosi saqlanib qolgan.
Hayot taraqqiy etib, asta-sekin miflar, xudolar, afsonaviy qahra- 
monlar, voqea-hodisalar o'mida ilmiy kashfiyotlar paydo bo'ldi. Jum- 
ladan, yeming dumaloq ekani, oy va quyoshning tutilishi, yer qimir- 
lashlar zamon o'tishi bilan olimlar tomonidan ilmiy asoslandi. Shu tariqa 
inson tabiat hodisalariga aralashdi. Dehqonchilik, chorvachilik sohasida 
hayotiy yangiliklar ro‘y bera boshladi. Miflarda tasvirlangan qahramon- 
liklar esa urf-odatlarda saqlanib qoldi. Natijada, badiiy tafakkur rivoj- 
langani sari og'zaki ijodda mukammallik ustuvor o'ringa chiqdi. Xullas, 
“Avesto”, “Kitobi Dada Qc'rqut”, “O'g'uznoma” kabi asarlaming yozma 
nusxalari vujudga keldi.
“Avesto”ning yaratilganiga yaqin uch ming yil bo'ldi. Unda Zardusht
- otashparastlik dinining asosiy qonun-qoidalari aks etgan. Zardusht 
Mazda Ahuraga murojaat qilib, dunyo, inson, koinot, haqiqatning vujud­
ga kelishi haqida son-sanoqsiz savollar beradi. Kitobning bugungi kunda- 
gi ahamiyati yurtimizda istiqomat qilgan ajdodlarimiz qadim zamonlarda 
ham mehnat, haqiqat, ozodlik, poklikka alohida hurmat bilan qaraganlik- 
lari haqida hozirgi farzandlariga xabar beradi. Xususan, yerga don ekish, 
hosil yig'ish haqida shunday deyiladi: “Kimdakim bug'doy eksa, u 
Ashah (haqiqat)ni ekadi. U Mazda dinini yana va yana ko'kartiradi...
Qachonki egatlarda urug' yetilsa, devlar o'rinlaridan qo'padilar.
41

---

Qachonki bug'doy gurkirab ko‘karsa, devlar dahshatdan titray 
boshlaydilar.
Qachonki bug'doy un bo‘Isa, devlar nola chekadilar.
Qachonki bug'doy xirmonga uyulsa, devlar nobud bo‘ladilar.
Qay bir xonadonda bug'doy bosh chiqarsa, u xonadonga devlar 
yaqinlasha olmaydilar.
Qay bir xonadonda bug'doy bosh chiqarsa, devlar u xonadondan 
qochadilar.
Qay bir xonadonda bug'doy ombori bo'Isa, go‘yo qizdirilgan temir 
devlar bo‘ynini chirmab tashlaydi”11.
Agar yuqoridagi matnni zehn bilan o ‘qisak, in 
son
mehnati butun 
yomonlik va fojialami daf etuvchi kuch ekani aniq seziladi. Bug'doy 
so'zini xohlang aynan qabul qiling, xohlang mehnat orqali oilani qo'llash 
ma’nosida tushuning, baribir har bir shaxs o ‘z oilasi hayoti, kelajagi 
uchun o‘zi harakat qilishi lozimligi ta’kidlanadi. Bu nasihatga amal qilish 
insonni, qon-qarindoshlarni turli yovuzliklardan asrashi devlaming 
xonadondan qochishi misolida aniq ko‘rsatilgan.
“Avesto”da inson qasamining ahamiyati uning inson ekanligi bilan 
bog'liqlik ham ko'rsatilgan:
Ey dunyoni yaratgan Zot!
Ey haqiqat!
Qasamlaming sanog‘i nechadir?
Ahura Mazda javob berdi:
- Mening qasamlarim oltita:
Birinchi - so‘z qasami;
Ikkinchi - qo'l qasami;
Uchinchi - qo'y qasami;
To'rtinchi - sigir qasami;
Beshinchi - odam qasami;
Oltinchi - ekin qasami; eng yaxshi, eng obod, eng serhosil zamindagi 
ekin”12.
Bu qasamlaming tartibiga e’tibor bering. Birinchisi - so'z qasami. In- 
sonning so'zi uning ori, uyati, g'ururi ekani qayd etilmoqda. Oxirgi qa- 
sam esa inson oilasining bahosi bilan o ‘lchanmoqda. Zardusht bu qasam- 
lami buzish qanday jazolanishi haqida so'raganda, Ahura Mazda javob-
11 Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. - Т.: Шарк НМАК, 2001. - Б, 115.
12 Уша жойда. - Б. 117.
42

---

larini bayon etadi. Bu jazolami o ‘qiganingizda, etlar jimirlashib ketadi. 
Qasamning buzilishi uni bergan odam uchun o ‘lim ekani aniq seziladi.
Umuman, “Avesto” bilan tanishish asaming qomusiy mazmunga ega 
ekanini ko‘rsatadi. Ayrim parchalar xuddi bugungi kunda yozilgandek 
tuyiladi:
“Yomon tarbiyachi o ‘z ta’limi bilan ilohiy so‘zlami teskari qiladi va 
tiriklik idrokini xarob qiladi”.
“0 ‘zgalami yaxshilikka olib borgan kimsalargagina yaxshilik nasib 
etadi”.
“Fikr, so‘z va amal olamidan ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amalni 
tanlayman”.
“Yerga yaxshi va kuchli urug‘ sepmoq dunyodagi eng zarur qonun 
hisoblanadi”.
Hatto, kitobda aytilishicha, qarz olib, qarzini bermagan odam 
o ‘g‘irlik qilgan kishiga tenglashtiriladi. Olovga порок narsani tashlab 
yoqish qoralanadi.
“Avesto” kitobida ezgulik olamini yaratuvchi Ahura Mazda bilan 
yomonlik olami xudosi Angra Manyu (Ahriman) qarama-qarshi qo‘yil- 
gan. Ular o‘rtasidagi munosabatni tasvirlash davomida Mitra, Anahita, 
Kayumars, Jamshid, Gershasp kabi qahramonlar ishtirok etgan voqealar 
bayon etiladi. Xullas, “Avesto” uch ming yil muqaddam yashagan ota- 
bobolarimizning hayot tarzi qanday bo‘lganidan aniq va daliliy xabar 
beruvchi go‘zal tarixiy-adabiy yodgorlikdir. Uning hozirgi bizga ma’lum 
bo‘lgan eng qadimgi 1324 yilda ko‘chirilgan nusxasi Kopengagen 
shahrida saqlanadi.
Professor N.M. Mallaevning ma’lumot berishicha, miflar haqida 
yana “Bundaxishn” kitobi ham bor. “Mifologiyaga ko‘ra, Gaya Martan 
(Kayumars) yer yuzida paydo bo'lgan birinchi odam bo‘lib, go‘yo u 
Ahura Mazda (Hurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: ho‘- 
kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Insoniyatning ashaddiy dush- 
mani bo'lgan Ahriman Kayumarsni o‘ldiradi. Kayumars jasadining 
ho‘kiz qismidan 55 xil don, 12 xil o ‘simlik, sigir va ho‘kiz, ulardan esa 
272 xil foydali hayvonlar paydo bo‘ladi; odam qismidan insonning erkak 
va ayoljinsi hamda metall vujudga keladi”13.
Turkiy xalqlar mifik dunyosi aks etgan tarixiy-adabiy kitoblardan biri 
“Kitobi Dada Qo'rqut” hisoblanadi. Qo‘rqut ota ismi bilan ham mashhur 
bo‘lgan Dada Qo‘rqut o‘z vaqtida odamlarga yaxshilik qilish, mushkul-
13 Маллаев H.M. Узбек адабиёти тарихи. Биринчи китоб. - Т.: Увдтувчи, 1976. - Б. 45.
43

---

larini osonlashtirishda ko‘makdosh bo‘lgan. Kelgusi hayot haqida basho- 
rat qiluvchi, Alloh nazar solgan tabarruk insonlardan biri sifatida hurmat 
topgan. Hazrat Alisher Navoiy “Nasoyimu-l-muhabbat” tazkirasida bu 
zot haqida shunday deydi: “Qo‘rqut ota r.a.
Turk ulusi orasida shuhrati andin ortiqroqdurki, shuhratqa ehtiyoji 
bo‘lg‘ay. Mashhur mundog'durki, necha o ‘zidin burunqini, necha yil 
o‘zidin so‘nggi kelumi debdurlar. Ko‘p mav’izaomiz mag‘izliq so'zlari 
aroda bor”14. Navoiy tomonidan aytilgan fikrdagi so‘nggi jumlaga e’tibor 
qilsak, Dada Qo'rqut o ‘z hayoti davomida qilgan ishlari, ma’noli so‘zlari 
bilan yurtda mashhur ekanligi ma’lum bo‘ladi. Haqiqatan ham, kitobda 
katta hayot tajribasiga ega ulug‘ yoshli insonning dunyo haqidagi 
xulosaviy fikrlari o ‘rin olgandek tuyiladi. “Alloh, alloh demaguncha, ish 
unmaydi, Qodir Tangri bermaguncha, yer boyimaydi”, - deydi u. 
“Takabburlikni Tangri sevmaydi. Pag‘a-pag‘a qor yog‘sa ham yozga 
qolmaydi. Qari dushman do‘st bo‘lmaydi” kabi dono fikrlami bayon 
qiladi. Dada Qo‘rqut tilga oid qiziq fikrlami ham bildiradi. Xususan:
“Ayran so‘zin duyran demadim, man Dada Qo‘rqut
Tikan so'zin so'kan demadim, man Dada Qo‘rqut”, - deydi u.
Bu o'rinda “ayron” so‘zida ayirmoq, “tikon” so‘zida esa tikmoq 
ma’nosi borligiga ishora qilinmoqda. Aslida esa ayron qatiqqa yoki 
suzmaga suv qo‘shishdan hosil bo'lishi, tikan esa jarohat etkazganda, 
tikmasligi, balki badanni so‘kishi qayd etilmoqda. Shubhasiz, “Kitobi 
Dada Qo‘rqut”ning qimmati unda berilgan 12 afsona bilan yanada ortadi. 
“Bo‘g ‘ochxon”, “Tepa ko‘z”, “Emron”, “Sogrek”, “Bamsi Beyrek” kabi 
afsonalarda turkiy xalqlar og'zaki ijodining dastlabki namunalari, mifik 
dunyoqarashga asoslangan voqealar tasviri berilgan. Xususan, o ‘g ‘il-qizi 
bor odamlar bilan farzandsizlami ajratish, otaga o‘g ‘ilni yomonlab, 
otaning o ‘g‘li qotiliga aylanishini tasvirlash, qonli ko‘ylakni ko‘rsatib, 
ko‘ylak egasini o ‘ldiga chiqarish, siklop (peshonasida bir ko‘zi bor alp) -
tepa ko‘zdan elni ozod qilish, qizni qo'riqlayotgan hayvonlami yengib, 
qizga uylanish, turmushga chiqadigan qizni musobaqada engib, unga ega 
bo‘lish kabi uzoq o'tmishga oid asarlarda tasvirlangan voqealar bilan 
tanishamiz. “Kitobi Dada Qo'rqut” turkiy xalqlar mifologiyasi aks etgan 
eng qadimgi mukammal kitoblardan biridir.
14 Алишер Навоий. Насойиму-л-му^аббат. Мукамал асарлар туплами. 17-том. - Т.: Фан, 
2001,- Б . 421.
44

---

Turkiy mifologiyaga oid voqea-hodisalar tasvirlangan yana bir kitob 
“0 ‘g ‘uznoma” deb ataladi. “0 ‘g‘uznoma”da voqealar bayoni qisqa-qisqa 
jumlalar vositasida berilgan. Jarai 42 maktubni eslatuvchi matnning har 
birida to‘qqiztadan jumla bor. Har bir jumla ifodalanayotgan voqea 
haqida muhim maTumot berish vazifasini bajargan. 0 ‘g ‘uz ismli qah- 
ramon bo‘lib, nomada tasvirlanishicha, oyog‘i ho‘kiznikidek baquvvat, 
beli bo‘rinikidek ingichka, yag‘rini silovsinnikidek, ko'kragi ayiqnikidek 
keng edi. U yilqi boqib yuradigan o ‘rmonda karkidon yashardi. Karkidon 
el-yurtni azobga botirgandi. 0 ‘g ‘uz qog‘on yovuz hayvonni o'ldirish 
uchun ovga chiqdi. Uni o‘ldirdi. Ko‘kdan bir nur tushdi. Uning ichida bir 
qiz bor edi. 0 ‘g‘uz uni sevib qoldi, birga bo‘ldi. Kun, Oy, Yulduz ismli 
farzand ko‘rdi. Keyinroq bir daraxtni ko'rdi. Uning kavagida bir qiz 
o‘tirar edi. 0 ‘g ‘uz u bilan birga bo‘ldi. Ko‘k, Tog‘, Tengiz ismli farzand- 
larga ega bo‘ldi. 0 ‘g‘uz o‘zini xon deb e’lon qildi. Itil daryosidan o ‘tib 
ko‘p yerlami bosib oldi. Unga butun safari davomida Ko‘k bo‘ri rahna- 
molik qildi. Qirg'in urushlarda qatnashdi. Hammasida g‘olib chiqdi. Bir 
kun tush ko‘rdi. Tushida oltin yoy va uchta kumush o ‘q ko‘rdi. Keyin- 
chalik yoyni va o‘qni farzandlariga berdi. Yurtni ularga meros qoldirdi.
Qisqacha mazmundan ma’lum bo‘lyaptiki, “0 ‘g ‘uznoma”da turkiy 
xalqlar mifik dunyoqarashidagi bo‘ri, ot, ayiq totemlari, kun, oy, yulduz, 
ko‘k, tog‘, dengiz, yoy, o ‘q fetishlari muhim o‘rin olgan. Nomada Ko‘k 
bo‘ri 0 ‘g‘uzxonga bir necha marta yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi, uni xavfdan 
ogoh qiladi, unga g ‘alaba xabarini beradi. Bu bilan animizm belgilarining 
“0 ‘g‘uznoma”da yetakchi ekanini dalillash mumkin.
Xullas, o ‘zbek mifik olamini alohida bir sirli olamga qiyoslash 
mumkin. Unda xalqimiz, yurtimiz, tariximiz o'zining mukammal ramziy 
qiyofasini namoyon etadi. Ayni chog‘da o‘zbek xalqining qadim 
zamonlardan boy og‘zaki ijodga va mifik asarlarga ega boy xalq ekanini 
isbotlaydi.