|
I
I
|
Bu maqolda shaxsning ona yurtida yashashi va istiqomat qilishi
t
undan ma’lum burchni ham talab qilishi ifodalangan. Inson o ‘z yurtida
bemalol yashashi mumkin. Ammo bu yurt omon bo‘Isa, ya’ni tinch
bo‘Isa, erkin-ozod bo‘lsa. Yurt tinchligi, erkinligi, ozodligi esa xalqning
o‘z yurtiga bo'lgan iymonli munosabati oqibatida vujudga keladi. Agar
xalq og‘zaki ijodi asarlarini tahlil qilsak, Vatan mavzuiga alohida e’tibor
berylganiga guvoh bo‘lamiz. Tarixiy ma’lumot va hujjatlar bevosita xalq
67
farzandlarining ajdodlar vasiyatiga sodiq ekanliklarini tasdiqlamoqda.
Qayta-qayta ko‘p namunalarda vatan ozodligi, erkinligi haqidagi ta’kid-
ning kuchayishi bejiz emas. Ko'pincha, bu maqollarda vatan va el
tushunchasi uyg'unlashadi:
Eling omon bo Isa - sen omon.
Eling yurting bo'lmasa,
Oying, kuning bo'lmasin.
Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi haqida
fikr yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoriti-
ladi. Bulaming hammasi o'zbek xalqining asrlar davomida naqadar dono
va aqlli ijodkor farzandlarga ega ekanini dalillaydi.
Xalq maqollarining uzoq o'tmish mahsuli ekanligi ayrim namuna-
lami bugungi kunda tushunish oson emasligini ham izohlaydi. Ba’zan
maqollar qatorida shundaylari ham uchraydiki, hatto umumiy fikr nima
bilan bog liq ekanligini anglash qiyin bo‘lib qoladi. Masalan: “Bir pul
berib yig'latdim, ming pul berib yupatdim” maqolini olaylik. Bu maqol-
ning mohiyatini maqoldagi fikr yo'nalishi va qarshilantirish usulidan
taxmin qilish miunkin, xolos. Ya’ni umumiy mazmunda nojo'ya qilingan
harakat yoki tadbir oxir oqibatda insonga qo'shimcha tashvish keltirishi
mnmkinligi haqida ogohlantirilmoqda. Sen shunday harakat qilginki, bu
harakating yomon oqibatlarga olib kelmasin, deyilmoqda. Ammo nima
uchun bir pul berib yig'latsa, ming pul berib ovutadi yoki yupatadi. Bu
muammoni hal qilish uchun tarixga murojaat qilamiz. Qadim zamonlarda
aza paytida yig‘lab beradigan maxsus odamlar bo'lgan ekan. Ularni
“giyrandi” deb atashgan. Aslida “giyrandi” “giryandi”dan olingan bo‘lib,
“yig'lamoq” fe’li bilan ma’nodoshdir. Uyida biror yaqin odami o'lsa,
mayit egasi giyrandini chaqirgan. U aza davomida ma’lum haq evaziga
yig'lab berishni bo'yniga olgan. Lekin giyrandi o'z san’atini shunday
egallashi ham mumkin ediki, mayit egasi bu aytuvlarga, bu dod-fig'onga,
bu nolalarga chidamasdi. Shunda u giyrandidan yig'lamaslikni iltimos
qilgan. Giyrandi esa atayin avjga chiqqan. Natijada uni yig'idan to'x-
tatish uchun ko'proq haq berilgan. Maqolda arzimagan haq evaziga
yig'lovchini chaqirish, ammo uning jim bo'lishi uchun katta pul berish
voqeasi aks etgan. Shunday qilib, maqollar mazmuni ulaming o'zi va
tabiati kabi sirli olamga egadir.
68
Xalq og‘zaki ijodidagi maqollar janri tarixiy hayot davomida son va
mazmun jihatdan boyish xususiyatiga ega. Ya’ni maqollar zamon o ‘tishi
bilan iste’moldan chiqishi va ayni paytda yangi-yangi namunalari
vujudga kelishi mumkin.
Maqollaming iste’moldan chiqishida quyidagi omillar sabab bo'ladi:
1. Tarixiy hayotning o ‘zgarishi. Ijtimoiy hayotda maqolni qo‘llash
ehtiyojining yo‘qolishi oqibatida maqol xalq esidan chiqadi.
Omoch seni to'ydirgay,
Omboringni to'ldirgay.
Omoch ishlatish asta-sekin yo‘qola borgan sari bu maqol ham
iste’moldan chiqqan.
2. Tarixiy so‘zlar ishtirokidagi maqollar vaqt o ‘tishi bilan yo‘qoladi.
Qoziga bersang suyar,
Bermasang - so‘yar.
3. Ayrim maqollar og‘zaki ijodning og'zakiligi belgisi ta’sirida
yo‘qolishi ham mumkin. Bir avlod qo‘llamagan maqol o‘limga mahkum.
Xitoy xonining gazmoli ko‘p, lekin o ‘lchamay kesilmaydi.
Ba’zan maqolning bir qismi yashaydi, ikkinchisi yo‘qoladi.
Ash tatig‘i tuz jug‘rin jemes.
(Osh tuz bilan totli, lekin lagan bilan yolg‘iz tuzning o ‘zi
yeyilmaydi).
Bu maqolning birinchi qismi hozir ham bor, ammo ikkinchi qismni
biz tasavvur ham qilmaymiz.
Yuqoridagi sabablar maqolning yo‘qolishiga olib keladi. Ayni paytda
maqollarimiz namunalarining boyish manbalari ham yo‘q emas. Ular
quyidagilardan iborat:
1.
Ijtimoiy hayotdagi o'zgarishlar natijasida yangi maqollar vujudga
keladi. Masalan, 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng “Vatanni
sevmoq iymondandir” hikmatli so‘zini qo‘llash ommalashdi. Dastlab, bu
maqolsifat jumla Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq”
69
kitobida Muhammad Payg'ambarimiz (s.a.v.) hadisi ekani aytilgan edi.
Ammo bu hikmatli so‘z xalqimiz orasida ko‘p qo‘llanmagan.
Mustaqillikdan so‘ng eng ommayiy maqolga aylanib ketdi.
2. Xalq maqollarining yangi-yangi namunalari xalqlar o ‘rtasidagi
iqtisodiy, ijtimoiy aloqalaming rivojlanishi natijasida paydo bo‘ldi.
“Olma og'ochidan olisga tushmas” maqoli “Яблока от яблони далеко
не
Do'stlaringiz bilan baham: |
