Омон м ухтор ш ерлок холмс

Ҳ А Р ТЎКИСДЛ БИР А Й Б
(Ж амил Сатторов билан суҳбат)
-
С из билан кўриш маганимизга ҳам К
5
Т
1
бўу\ди, 
ўртоқ Сатторов. Мен сизни нега йўқламаганимни ўзингиз 
билсангиз керак, - деди терговчи Ж амилга.
- С из мендан 
энди ш убҳаланмайсиз, 
шекилли. 
Узимча ш унақа деб ўйлагандим.
- Тўғри ўйлагансиз.
- М ен сиздан умуман, миннатдорман. Айбимга
яраш а бир оз ётиб чиққаним ёмон бўлмади. Беш-ўн кун
ичида янгидан ҳаётнинг магзини чақдим. Дунёда ҳеч қачон 
мудраб, лоқайд-бепарво яшаш мумкин эмас экан! Энг 
муҳими, ўзимнинг айбим нимада эканлигини тушундим.
- Хўп, сизнинг айбингиз нимада экан?
84

---

-
Аввало, И сматни унчалик ёқтирмаганим учундир, 
К рдир ота билан унинг оиласидан яш иринча муносабатда 
бўлганман. 
Ҳолбуки, 
чолни 
им кон 
етганча 
кўпроқ 
қадрлаш им, ўз ҳимоямга олиш им кер ак эди. Ушанда, балки 
қ ари ян и ф|алокатдан ҳам асраб крларм идим ?! Мудҳиш воқеа 
рўй берган тун да, йўлакдан оёқ ш арпаси эшитилгандаёқ, 
мен ялпайиб ўтирмасдан, ўрним дан сапчиб туриб, эш икка 
қараш и м мумкин эди. С из нима деб ўйламанг, маҳаллада 
турган уй им из менга ҳозирги янги уйдан кўпроқ ёкарди. 
М аҳаллага, одатда, бир бегона одам тунда икки марта 
ўрмаласа, бас, бутун маҳалла дарҳол оёққа қалкирди. 
Би зн ин г янги уйларимизда бўлса, ўзингникини бегонадан 
аж рати ш қийин. Қоронғи тушиб-тушмасдан ҳамма ўзига 
тегиш ли каталакка бикиниб олади. Бировнинг биров билан 
иш и йўк, сенинг уйингни сув олиб кетмайдими, ҳаммаси, 
нари борганда, деразадан қараб тураверади. Кечқурун 
бундоқ чойхонага чиқиб отамлашмаганингдан кейин, 
яқиндан таниш иб, бир-бирингни суяш га ўрганолмайсан, 
албатта. М ен янги уйга қарш и эмасман. Л екин гапнинг 
омадини айтяпман. М енинг ҳам қони-ж онимга кўпчиликка 
хос шундай лоқайдлик ўрнаш м аганида эди, қарияга ёрдамим 
теккан бўларди, демокчиман... Уйимдаги коллекция мен 
учун ниҳоятда қадрли. Л екин мудҳиш вокеа рўй берганида, 
мен коллекция эмас, ўртадаги мана шу муносабатни 
ўйлаб, дудам ани яш ирганман. Исмат, бошқалар ҳам, 
сиз ҳам менга шубҳа билан караш ингиз мумкинлигидан 
қўрқиб, шубҳага ўрин қолдирм асликка ҳаракат қилганим 
сайин, худди ўргимчакка ўхш аб ўзим тўқиган гўрга ўзим 
ўралаш аверганман. М ен вақтида сизга буни туш унтириб 
беролмагандим.
- Майли. Эҳтимол, шундайдир. Ҳозир бу муҳим эмас, 
- деди терговчи. - Сиз, анчадан буён кўриш маганимизга 
қарамай, рўй берган воқеани қайта-қайта эслаб, бу 
тўтрида мулоҳаза ю ритгансиз. Ш у боисдан, сизни бугун 
яна йўқладим. Бундан таш қари, якинда Исмат Бўронов 
билан одатдагидек гаплашдим. У ота с и ҳақида деярли ҳеч 
н ар са билмайди. Умуман, аввалдан ҳам арзирли бирон 
ran айттани йўк. С изнинг сўнгги йилларда Қодир отани 
ўглидан кўра кўпроқ кузатганингиз ёдимга тушди, бизга 
анча 
маълумотларни 
берганингиз 
хаёлимдан 
кечди. 
Кискаси, сиздан отанинг охирги кунлардаги туриш - 
турмуш ини яна бир қатла сўраб-суриш тириб, ўзимнинг
85

---

айрим ф икрларимни сиз билан ўртоқлаш иш га карор 
қилдим. Биласизми, мен кейиыги пайтда Крдир отанинг 
уйдаги турмуш дан мамнун бўлмагани устида кўп ўйладим. 
Буни биринчи сиз гаииргандингиз. Бу тасдиқдан ўтгани 
учун ҳам энди бунга ю з ф ои з иш ониш мумкин. Хўп, у нега 
мамнун эмасди? Сизга ҳам, менга ҳам қарияни н г уйда ўзига 
нисбатан кўрсатилган ҳурматсизликдан, камситишдан, эр- 
хотин ўртасидаги мож аролардан толиқиб, эзилиб юргаыи 
маълум. Л екин у ф акат шу сабабдан бундай аҳволда 
ю рганмикин? Бунинг бош ка боиси йўқмикин ?
-
М енимча, ф ақат шу...
-
М енинг фикримча, ундай эмас. Қодир ота баъзан 
уй яқинидаги қабристонни айланиш га одатланган экан. 
М ен бу гапни эшитиб, бир оз хаёлим қочди. С из унинг бу 
и шин и пайкамаганмидингиз ?
-
П айкагандим. Мен уни кабристон эшигида икки- 
уч кўрганман.
С из нима деб ўйлайсиз, у нега кабристонга бот- 
бот кириб турган? Уйда сиқилганиданмикан? - сўради 
терговчи.
Эхтимол... Крдир отанинг бош қа жойда бўлса 
ҳамки, аёли, кўн дўстлари тупроқда ётишипти. Ота, балки 
уларни баъзан эслагандир.
-
Йўқ, мен унинг бу одати ни эшитгач, юрагим 
бирдан оркага тортди. Чунки менга у ўшанда бостириб 
келаёттан қандайдир хавф-хатарни ҳис этгандек бўлиб 
туюлди. К ейин отани биров гоҳ шомда, гоҳ наҳорда. таъқиб 
қилганини эшитдим. Тахминим тўғрилигига хеч қандай 
гумоним қолмади.
-
Бунисини 
пайқамаганман. 
Ота 
менга 
ўгли, 
келинидан хеч қачон ш икоят қилмаганидек, бу тўгрида 
ҳам огиз очмаган. Уйдаги гурмуши қандайлигини ўз кўзим 
билан кўрганман, бошқа бир дард билан огригани-ю 
душмани борлиги эса етти ухлаб туш имга ҳам кирмаган.
-
Балки сиз ҳақдирсиз, - деди терговчи. - Иш ҳали 
бошқача кўчиши ҳам мумкин. Ҳар ҳолда, ҳозирга қадар 
бизга кимнингдир шахсан отага нисбатан душман эканлиги 
маълум эмас! Л екин уни бир йигит таъқи б қилгани аниқ. 
М енимча, Крдир ота ф акат уйдаги ахволи учун қайгуриб, 
тунлари баъзан м иж ж а қоқмай, кундузлари кабристонда 
ўйчан айланмаган! Қария уйдаги турмуш дан кўнглида, 
умуман, норизо бўлган. Чунки унга бояги йигит кўнгилсиз 
бир воқеани эслагиб, охирги кунларда бутун хаёлини
86

---

банд этган. У қандайдир хавф -хатарни ҳис этиб, ўғлининг 
лоқайд-бепарволиги, ўзининг эса ф алокатнинг олдини 
олишга о ж и з эканлигидан қаттиқ нотинчланган.
-
Демак, нима қилганда ҳам сизни ҳози р отани 
таъқиб қилган йигит қизиқтиряпти.
- .Худди шундай, - деди терговчи. - Ким ўзи у? 
Қодир отани нега таъқи б қилган? Ота қандай кўнгилсиз 
воқеани эслаган? Ф акат унинг бошидами ёки қария кутган 
будут бутун хонадоннинг устида муаллақ турганмиди?
-
Сизга ҳеч қандай ёрдамим тегмаса керак. Мен 
отани уйда, ўзим бўлган дўконда, ҳаттоки қабристон 
эшигида ҳам кўрганман. Аммо сиз айтаётган шубҳали 
йигитни учратмаганман.
С из уни учратган бўлиш ингиз ҳам мумкин. Унинг 
отага эргаш иб ю рганига кўзингиз тушмаган, албатта. Лекин 
ота билан дўконда ҳам кўриш гансиз-ку. Дўконга, одатда, 
ҳар хил одамлар ки ри б чиқиш ади, - деди терговчи.
С из 
к а р и #
ким 
биландир 
сад 
бош қачароқ 
муносабатда 
бўлганми, 
демоқчисиз? 
Йўқ, 
унақаси 
бўлмаган. Қодир ота ўзини тута билган одам эди. У кўча- 
кўйда бировлар билан гижиллаш иб, ran талаш иб юрмасди. 
Масалан, мен қассобчилик қилган дўконни олайлик. 
Сичқоннинг инидек тор дуконга кириб-чиқадиганларнинг 
деярли ҳаммаси менга отнинг қаш қасидек таниш . Булар 
орасида ж ангарилар ҳам, эзм а киш илар ҳам, кибрлилар 
ҳам, ялтоқлар ҳам й ўқ эмас. Баъзан улар ўзаро арзимаган 
нарсалар устида бўгилишиб, ж анж ал ҳам кўтаришади... 
Масалан, бир куши Қодир ота д ^ о н г а кирганди, қорачадан 
келган даванги бир йигит ўзича куйманиб, одамларни 
тартибга солиш, навбатни н азорат қилиш пайига тушди. 
У олдин да турган бир карияга бекордан-бекорга тиргала 
бошлади. Ҳалиги қария чўнтагидан ҳуж ж атчи қарди , хизмат 
кўрсатган, урушда қатнаш ган отахонлардан экан, лекин 
йигит барибир орқага чекинмади. С енлар қанақа хизмат 
кўрсатганларингни биламиз, деб энди қарияни рўйирост 
ҳақорат қилди. Эҳтимол, битта-яримта урушдан қочган, 
кейин ўзига ҳ у ж ж ат тўгрилаб олганлар ҳам топилар. 
Лекин кимнингдир имонсизлигини деб, 
қон тўккан 
барча кексаларни аёвсиз тергашга, уларни тап тортмай 
ҳақорат қилишга ҳеч кимнинг, айниқса, бизга ўхшаган 
ёш ларнинг ҳаққи йўқ. Қуюшқондан чиққан йигитга
87

---

уруш қатнаш чилари навбатга чурмаслиги тўгрисидаги 
кўрсатмани эслатдим. Кейин, кариянинг хизмати-ку, майли, 
ҳеч бўлмаса унинг ёш ини ҳурмат қилмайсанми, деб кескин 
танбеҳ бердим. Титраб-қалтираётган чолни ҳам тинчитдим. 
Умуман, бу одатдаги вокеа эди. Л екин мен ўш анда Қодир 
отани кузатганман. Ж а н ж ал қузгалганда, унинг асаби 
таранглаш иб, бир оз ранги ўчгандек бўлди. Йигитнинг 
ҳақорати ни ўзи га олдими, кечган жанг-ж адаллар асоратидан 
шу ҳолатга тушдими, айтолмайман. Аммо Қодир ота мен 
кутганимдек мож арога аралашмади. Ғала-ғовур ичида 
кўпчилик қатори бир огиз ran хам қўшмади. П ачакилаш иб 
ўтириш ни ўзига эп кўрмадйми, ҳар қалай, ҳалиги йигитга 
босиқ-вазминлик билан, лекин алланечук иж ирганиб бир 
қараб қўйди, холос. К ейин менга юзланди. Ўглим, мен сал 
туриб келарман, деб дўкондан чиқиб кетди.
-
Сизга бу воқеа нихрятда жўн туюляпти, шундайми? 
- сўради терговчи.
-
Ҳа, албатта.
-
М енга қолса, у сиз ўйлаганчалик жўн эмас. М ана 
шу воқеанинг ўзи ҳам отанинг ким биландир бош қача 
муносабатига киради. М ен ҳикоянгиздаги айрим нуқталар 
устида тўхталмоқчиман. Сиз дўконга кириб-чиққанларни, 
асосан, 
билар 
экансиз. 
Хўш, 
ҳалиги 
йигитни 
ҳам 
танийсизми?
-
Танийман. У ҳозир ҳам баъзан дўконга кириб 
туради,
-
Бу йигит доим кексаларга ш унақа тиргаладими?
Йўҳ. Билмадим, уни ўша куни нима ж ин урди.
-
Сиз дўконга кириб-чиқадиганларни, масалан, эзма 
ёки кибрли, дегандек баҳоладингиз. Бу йигит тўгрисида 
ф икрингиз қанақа?
-
М енимча, ёмон йигит эмас. Афтидан, ақлли, умуман, 
хушсуҳбат йигит. Уша куни ўзича «ҳақиқатпарвар»лиги 
тугиб, беихтиёр м еъёрни унутиб қўйдимикан? Бошқа 
бирон ерда асаби бузилган бўлиши ҳам мумкин. Баъзан 
уйда кўнглинг хуфтой бўлса, кўчада бировнинг дилини 
сиёҳ қилишдан ўзингни т ^ т а т о л м а й қоласан. Л екин унинг 
бир ф еъли менга ўтириш майди. У мен одам эмас, чўнтагим 
одам, дейдиганлар қабилидан. У бизнинг соҳада ишлайди. 
Кўрган бўлсангиз, қабристон орқасида ж им ит бир бозорча 
бор, ўша ердаги дўконда газ-сув, арзон-гаров ичимликлар 
сотади. Пулга ўч. Пул одамнинг бурнини шиширади.
88

---

Ўшандаги унинг кексаларга ҳурматсизлиги ҳам шунинг 
оқибати бўлса керак.
- У ўш а куни бош қа қарияга тирғалиб, аслида
Қодир отани чимдиб олмоқчи бўлмаганмикин? Қодир
ота буни англагандан мож арога аралашмаган, деб тахмин 
қилолм айсизм и ?
-
Йўқ, 
д р о и д а
олдинга 
сурилган 
кексаларни 
Бекмирзадан 
бўлак доим ҳам орқага тортадиганлар 
топилади. Мен буни кўп кузатганман.
- Унинг номи Бекмирзами? - с
5
ф ади терговчи.
- Бекмирза... Йўқ, менимча, Қодир ота билан улар 
дўконда бир-икки кўриш иб қолиш ганини айтмаганда, бир- 
С 
бирларини унчалик таниш масди ҳам... Тўхтанг-чи... Қодир 
ота эмас, у И смат билан таниш шекилли. Бир гал кўчада 
иккиси анча гаплашиб туриш ганини кўрганман...