Olzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Tayanch iboralar:
M a’muriy buyruqbozlik, boshqaruv usullari, joriy etish, amallar, 
boshqarish apparati, muayyan tizim, struktura, tuzish, bo‘g ‘in, 
funksiyalar, belgilash, personal (xodim), tanlash, buyruqlar, 
farmoyshlar, qo‘llanmalar, nazorat, topshiriq, direktiv ko‘rsatmalar, 
bajarmayotgan bo‘linma, shaxslar, majburiy, choralar, hokimiyat, 
quyi organlar, bo'ysunish, m a’muriy organlar, obyekt, boshqarish 
tizimi, barqarorlik, intizomlilik, muvofiqlik, uzluksizlik, fors-major 
holatlar, Ichki ishlar, Mudofaa vazirligi.
150

---

M a’muriy 
buyruqbozlik usullari
menejment boshqaruv usullari 
ichida alohida o ‘rin tutadi. Ushbu usullami joriy etishda quyidagi 
amallarni bajarish tavsiya etiladi:
Boshqarish apparatining muayyan tizim (strukturasi)ni tuzish.
Har bir boshqaruv bo‘g‘imning funksiyalarini belgiiash.
Personal (xodim)lami to‘g ‘ri tanlash;
Buyruqlar, farmoyshllar va qoilanm alar chiqarish va ulaming 
bajarilishini nazorat qilish;
Topshiriqlar va direktiv ko‘rsatmalarni bajarmayotgan b oiinm a 
va shaxslarga nisbatan majburiy choralami qo‘llash kiradi.
M a’muriy-buyruqbozlik usullari yuqori organlar hokimiyatiga 
va quyi organlaming bo‘ysunishiga asoslanadi. Shuning uchun 
ulami ko'pincha m a’muriy usullar deb yuritiladi. Yuqori m a’muriy 
organlar boshqariluvchi obyektning bajarishi majburiy bo‘lgan tar- 
tib-qoidalami ishlab chiqadi, shuningdek, bo‘ysunuvchi organlarga 
farmoyishiar beradi.
M a’muriy-buyruqbozlik usullari shu y o i bilan boshqarish 
tizimida ichki ongli aloqalaming tarkib topishiga yordam beradi. Bu 
uslullar ham biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, boshqarishning 
asosiy 
funksiyalaridan 
tashkiliy barqarorlikni, 
intizomlilikni, 
muvofiqliqni va uzluksizlikni bajarilishini ta ’minlaydi.
M a’muriy usullar bosharuv organlarining o ‘zaro aloqada 
ishlashini, boshaqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi 
obyektlarga m a’muriy ta’sir ko‘rsatishning butun mexanizmini 
ifodalaydi. Shu bilan bir qatorda, m a’muriy yoki to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
buyruqbozlik usuli xo‘jalik yurituvchi subyektning tanlash erkin- 
ligini cheklab qo‘yadi, muayyan huquqiy chegaralarini bepgilaydi. 
0 ‘z mohiyatiga ko‘ra m a’muriy boshqarish bozorga xos bo‘lgan 
erkin tartibga solish harakatiga to ‘sqinlik qiladi. M a’muriy- 
buyruqbozlik usullarining fors-major holatlarida, Ichki ishlar 
vazirligi, Mudofaa vazirligi va shunga o ‘xshash davlat tomonidan 
boshqariladigan ba’zi tizimlardagi yutug‘ini hech kim inkor eta 
olmasa kerak.
Biroq, rivojlangan bozor sharoiti sharoitida ham boshqarishning 
m a’muriy- buyruqbozlik usullari o ‘z ahamiyatini saqlab qoladi va 
zarur bo‘lganda ulardan samarali foydalaniladi. Xususan, bozor 
iqtisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ham m a’muriy
151

---

usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat am alga oshiriladi. 
Davlat bozom ing monopoliyalashtirilishiga to ‘sqinlik qiladigan 
m a’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar 
faoliyatini samarali boshqarishga harakat qilinadi.
0 ‘zbekistonda 
amaldagi 
rivojlangan 
bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida m a’muriy-buyruqbozlik usullaridan: 
iste’molchilami 
huquqlarini himoya qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish; xavfli 
texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish chiqitlarini 
tabiat qo'yniga, aholi yashaydigan joylarga chiqarib tashlashni 
ta ’qiqlash; insonlar so g iig ig a zararli mahsulotni reklama qilishni 
ta’qiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi.
Menejmentning m a’muriy-buyruqbozlik usullarining ijrosi ikki 
shaklda namoyon bo‘ladi: m a’muriy ta ’sir ko‘rsatish orqali va 
farmoish berish shakllarida. Menejment m a’muriy-buyruqbozlik 
usullarida bu ikki shaklning birgalikda qo‘llanilishidan ulami bir- 
birlarini to‘ldirishga va rivojlantirishga erishiladi. Har ikkala 
shaklning uyg‘unlashuvi ishlab chiqarish sharoitlarini hisobga olgan 
holda menejment boshqaruvini optimallashtirish imkonini beradi.
M a’muriy-buyruqbozlik usullarida boshqarish orqali menej- 
mentning quyidagi muhim vazifalarini amalga oshirish imkoni 
tug‘iladi:
- ishlab chiqarish va boshqarshning tashkiliy tizimi (struktu- 
rasi)ni belgilash;
- ichki tartib-qoidalami o ‘matish;
- boshqariluvchi va boshqaruv tizimlar o ‘rtasida optimallik va 
oqilona nisbatni o ‘matish va boshqalar.
Farmoish, buyruq berish y o ii bilan ta ’sir ko ‘rsatish orqali 
barcha boshqaruv b o iim lari va organlarining uyg‘un ishlashi 
ta ’minlab turiladi. Tegishii buyruq va farmoyishlaming to ‘g ‘ri 
tayyorlanishi va ulaming ijrosida menejerlaming roli katta bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya va sportda ham m a’muriy-buyruqbozlik 
usullarining ahamiyati katta ekanligini tan olish lozim, bozor 
iqtisodiyoti sharoitida qanchalik demokratik boshqaruv usullari 
rivojlanib bormasin, ushbu tarmoqning asosiy qismini yana k o ‘p 
yillar davomida davlat tasavvurida qolish ehtiyoj i markazlashgan 
boshqaruvni taqozo etadi. Lekin hech qachon jism oniy tarbiya va 
sport davlat tasavvurida qolib ketadi va unda m a’muriy-
152

---

buyruqbozlik usullari hukm suradi degan fikrga bormaslik lozim, 
soha jarayonlarida doimo tez-tez uchraydigan o‘zgaruvchanlikni 
kuzatish mumkin. Bulardan tashqari yurtimizda mulkchilikning 
barcha turlari (davlat, shaxsiy, jamoatchilik va boshqalar)ning teng 
huquqliligi allaqachon qonun doirasida tan olinganligi, yildan-yilga 
jism oniy tarbiya va sport tashkilotlarining turli zamonaviy 
boshqaruv shakllarini ko'payib borayotgani fikrimizning dalili bo‘la 
oladi.
M a’muriy-buyruqbozlik usullarini joriy etilishi boshqariladigan 
obyekt va subyekt tizimlarini loyihalashdan boshlanadi, so‘ngra 
reglamentlash, m e’yorlash (norrna)lash va boshqa hujjatlarni 
tayyorlash ishlari olib boriladi.
Loyihalash, reglamentlash va m e’yorlash (normalash) tadbirlari 
yaxshi tashkil etilgan bo‘lsa boshqarishga juda katta yordam beradi, 
buning uchun eng avvalo, menejment boshqaruv sitemasida, uning 
barcha 
tizimlarida 
muntazamlik, 
obyektivlik, 
reglamentlash, 
m e’yorlash va barcha boshqaruv qarorlari asoslangan b o iish i lozim. 
M e’yor (normativ) hujjatlar boshqaruvning mavjud tizimlarida 
(strukturalarida), bo‘limlarida personal (shaxslar) faoliyatini amaliy 
jihatdan tushunib olishga, motivatsiyaga, nuqson va kamchiliklami 
bartaraf qilishga yordam beradi.
Umuman olganda, korxonalardagi reglamentlash va normalash 
ishlarining holati va ulaming mukammalligi menejmentdagi bosh­
qarish madaniyatini belgilaydi.