Olzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Tayanch iboralar:
M enejment funksiyalari. Rejalashtirish, Tashkillash. Nazorat. 
Motivatsiya. Boshqamvni markazlashtirish. Rahbarlik. Funksional 
vazifalar. Universallik. Boshqaruvchanlik. Fors-major.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zamon- 
larga borib taqalib, Yu.Sezar, A.Makedonskiy, Turkistonda esa o ‘rta 
asr davrida Amir Temur hukmronligi vaqtidan boshlab shakllana 
boshlagan. Dastlabki paytlarda u oddiy b o iib , asosan harbiy 
tavsifga ega edi.
1. 
Eramizdan 
oldingi 
4000-yilda misrliklar menejment 
boshqaruvining uchta funksiyasini tan olishgan:
36

---

- menejmentda personal faoliyatini rejalashtirish;
- menejmentda personal faoliyatini tashkillash;
- menejmentda personal ish natijasini nazorat qilish.
R e ja ia s h -
T a sh k illa sh
N a z o ra t
tirish
- 4
- i
3-rasm. Menejmentning qadim zamondagi funksiyalari
(eramizdan aw algi 4000-yiIdan 1927-yilgacha)
K o‘rinib turibdiki, menejment haqiqatdan ham qadimiy fan 
hisoblanadi, birgina uning qadim zamonlardagi va hozirgi zamon 
funksiyalariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, olti ming yilga yaqin 
davr ichida menejment funksiyalariga birorta o ‘zgarish kiritilmagan. 
Faqatgina yigirmanchi asrga kelib ular qatoriga mehnatni «motivat­
siyalash» va ish rejasini «tartibga solish» funksiyalari kiritildi.
R e ja la s h ­
Tashkillash
-
M otivatsiya
-1
N a z o ra t
T a rtib g a
tirish
so lish
4-rasm. Menejmentning hozirgi zamon funksiyalari
(1927-yiIdan hozirgi kungacha)
Ushbu holat hozirgi kunda jadal sur’atlar bilan rivojlanib kela- 
yotgan jism oniy tarbiya va sport menejmentiga ham bevosita taal- 
luqlidir, chunki har qanday jism oniy tarbiya va sport tashkilotini 
oladigan bo‘lsak, uning ishini rejalashtirish, tashkillash, motivat­
siyalash, nazorat qilish va uchrab turadigan o ‘zgarish (kamchi- 
lik)lami tartibga solish orqali o ‘ylagan natijalarga erishish mumkin.
2. 
Eramizdan oldingi 1660-yilda misrliklar menejment sohasida 
yana quyidagi yangi o ‘zgarishlami tan olishgan:
-menejment faoliyatida boshqaruvini markazlashtirish; 
-menejment faoliyatida boshqaruvini tashkillash.
Ushbu tushunchalardan shuni ko‘rish mumkinki, birinchidan, 
menejment masalalari bevosita boshqaruv orqali amalga oshi- 
rilyapti, 
ikkinchidan, 
boshqaruvda 
«markazlashtirish» 
va
37

---

«tashkillash» masalalari k o ‘ndalang qilib qo‘yilyapti. Hozirgi za- 
mon jism oniy tarbiya va sport menejmentida ham ushbu masalalarni 
hal etib borish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Hayot tajribasi 
shuni ko‘rsatadiki, boshqaruvda haddan tashqari markazlashtirishga 
intilish m a iu m yutuqlarni ta ’minlaydi. Masalan, topshiriqlar tez va 
aniq bajariladi. Lekin, markazlashtirilgan boshqaruvda tashabbus, 
ijodiy faoliyat, mahalliy sharoitga qarab ish yuritish masalalarida 
yutqaziladi.
Hozirgi zamon jism oniy tarbiya va sport menejmentida markaz­
lashtirilgan boshqaruv bilan demokratlashtirilgan boshqaruvni 
birligini ta ’minlagan holda ish yuritish maqsadga muvofiq hisob­
lanadi. Ushbu masala umuman menejmentda, xususan jism oniy 
tarbiya va sport menejmentida ham o ‘ta dolzarb muam-molardan 
hisoblanadi, shuning uchun ular haqida quyida batafsil to'xtalam iz.
3. 
Eramizdan oldingi 1100-yilga kelib, xitoyliklar ham menej­
ment sohasida quyidagilami tan olishgan:
-m enejm ent faoliyatini rejalashtirish;
-m enejm ent faoliyatini tashkillash;
-m enejm entda jam oa faoliyatiga rahbarlik;
-m enejm entda ish natijasini nazorat qilish.
Ushbu holat shuni k o ‘rsatadiki, birinchidan, menejment 
sohasidagi shakllanib kelayotgan tushunchalami boshqa davlat 
(Xitoy) vakiilari ham tan ola boshladilar, ikkinchidan, menejment 
funksiyalari tarkibiga «rahbarlik» va «nazorat» tushunchalarini 
kiritishga harakat qilindi. Lekin «rahbarlik» tushunchasi menejment 
funksiyalari qatoridan o ‘rin olmagan bo'lsa ham, alohida menejment 
kategoriyasi sifatida mustahkam o ‘rin egallab, rivojlana boshladi, 
«Nazorat» tushunchasi esa menejment funksiyalari qatoridan 
yuqorida aytganimizdek, hozirgi zamonga kelib o ‘z o ‘m ini egalladi.
Hozirgi zamon jism oniy tarbiya va sport menejmentini 
«rahbarlik» tushunchasi «nazorat» funksiyasisiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi, chunki har qanday faoliyatda rahbariyat tomonidan 
yuqoridan pastga tushirilgan vazifalami bajara oilish natijaiari qayta 
aloqa vositalari orqali pastdan yuqoriga hisobot k o ‘rinishida uzatilib 
turilishi shart.
38

---

4. 
Eramizdan oldingi 400-yilda Gretsiyada Sokrat boshqaruvida 
unversallikni, y a’ni rahbar bir necha xil funksional vazifa (ish)lami 
bajara olishi lozimligini taklif qilgan.
Ushbu takliflar ishlab chiqarish munosabatlarining o ‘sha 
davrdagi rivojidan kelib chiqqan bo‘lib, korxonalami boshqarishda 
undagi mavjud funksional vazifalar to ‘liq ta’minlanishini taqozo 
etardi. Hali boshqaruv tizimlari yetarli darajada shakllangan va 
rivojlanmagan holatda har bir funksional vazifani amalga oshirish 
rahbardan katta mahorat talab qilardi, bu esa unga albatta yangi 
katta m as’ulyatlarini yuklay boshladi. Menejmentdagi universallik 
bir tomondan, funksional vazifalami to iiq ta ’minlashga imkon 
yaratgan bo‘Isa, ikkinchi tomondan, boshqaruv tizimlarida ham 
umumiylikni targ‘ib qila boshladi. Ushbu nazariya asosida 
mutaxassislar tomonidan korxonalarning tarmoqlarga mansubligini 
hisobga olgan holda universal tizimlar taklif qilina boshlandi va ular 
menejmentda samarali ish yuritish imkonini yaratdi.
Universal boshqaruv tizimlari ayniqsa, sobiq ittifoq davrida 
m a’muriy-buyruqbozchilik usullaridan keng foydalanishda juda 
ham qo‘l kelgan.
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti borgan sari m a’muriy- 
buyruqbozchilik usullaridan uzoqlashib boryapmiz, mulkchilikning 
barcha turlarini joriy qilgan holda korxonalarning turlari ko‘payib 
boryapti va demokratik prinsiplarga asoslangan yangidan-yangi 
zamonaviy boshqaruv tizimlaridan foydalanish q o i kelyapti. Shu­
ning uchun, hozirgi zamon menejmentida Sokratning boshqaruvdagi 
«universallik» usullari ma’lum darajada o ‘z dolzarbligini yo‘qotib 
boryapti deyish ham mumkin, lekin hayotimiz uchun juda zarur 
bo igan harbiy, tashqi-ichki mudofaa, fors-major holatlari kabi 
sharoitlarda qo ilan ib kelinayotgan m a’muriy buyruqbozchilik 
usullari so‘zsiz q o i kelayotganini tan olishimiz lozim.
Bugungi kunda jismoniy tarbiya va sport menejmentida Sokrat­
ning boshqaruvdagi «universallik» usullari ikki xil yo‘nalishda 
q o ilan ib kelinayotganini qayd etish mumkin:
-jismoniy tarbiya va sport menejmentida funksional vazifalar 
deganda m a’lum darajada m ashg‘ulot va musobaqalami sport 
inventarlari, sport anjomlari, shart-sharoitlar kabi barcha imko- 
niyatlami yaratib berish tushuniladi. Rahbarning ushbu funksional
39

---

vazifalaming barchasini idrok qila olishi va ulami tegishli darajada 
hal eta olishini «universallik» desa bo‘ladi.
-jism oniy tarbiya va sport menejmentida boshqaruvning 
m a’muriy- byruqbozlik usuli bilan demokratik usullarini bir 
vaqtning o ‘zida joriy etilgani «universallik»dan foydalangan holda 
zamonaviy tizim lar ham shakllanib borayotganini ko'rsatadi.
5. 
Eramizdan oldingi 20 yilga kelib, Gretsiyada I.Xristos 
boshqaruvda menejment prinsiplaridan foydalanish lozimligini 
taklif qilgan. Jumladan, «yakkahokimlik» prinsipi menejment naza­
riyasi va am aliyotida ju d a katta o ‘rin egallaydi, chunki har qanday 
jam oa samarali mehnat qila olishi uchun u yagona bir rahbar 
tomonidan boshqarilishi zarur. Tarixdan bunday boshqaruv « 0 ‘n- 
boshi», «Yuzboshi», «Mingboshi» va boshqa ko‘rinishlarda mavjud 
b oiganligi barchamizga m a’lum. Jamoalar faoliyat ko'rsatadigan 
har qanday boshqaruv tizimiga nazar tashlasak, katta-kichikligiga 
qaramasdan, bitta jam oaga bitti boshliq rahbarlik qilayotganini 
k o ‘ramiz. Amaliyotdan m a’lumki, agarda bitta jam oaga bir vaqtning 
o ‘zida ikkita boshliq rahbarlik qiladigan b o is a , ish tartibining 
buzilishi aniq.
Jismoniy tarbiya va sport menejmentida ham ushbu qoida 
istisno emas, har qanday sport jamoasini olaylik, uning bitta 
kapitani, bitta treneri yoki bitta jam oa boshlig‘i borlidini ko‘ramiz.
Biron-bir jam oada ikkitadan kapitan, ikkitadan trener yoki 
ikkitadan jam oa boshlig‘i yuritayotganini hech kim tasdiqlay olmasa 
kerak.