Oltin pul sifatida

Qiymatning qog„oz – pul shakli. Dastlabki qog‗oz pullarni muomalaga chiqarilishi taxminan X asrning oxiri XI asrning boshlariga to‗g‗ri keladi. SHu davrdan boshlab, muomaladagi oltin va kumush pullar o‗rnini qog‗oz pullar egallay boshladi. Muomalada oltin va kumush amal qilgan sharoitda ular bilan parallel ravishda to‗lov vositasi sifatida qog‗oz pullarni kirib kelishining sabablari sifatida quyidagilarni ta‘kidlashlozim:

• 
  qimmatbaho metallarni olib yurish, saqlash va xavfsizliginita‘minlash
  

yuzasidan muammoli holatlarning vujudga kelishi;

• 
  oltin va kumush muomalada qo‗ldan qo‗lga o‗tishi natijasida edirilib, o‗zining dastlabki hajmi va xossasiniyo‗qotishi;
  
• 
  qimmatbaho metallar zebu ziynat va boylik timsolida muomaladan chiqib ketishi;
  
• 
  iqtisodiy taraqqayotning yuqori darajada rivojlanishi natijasida tovar va xizmatlar massasining qimmatbaho metallar (oltin, kumush) massasiga nisbatan shiddat bilan ortibborishi.
  

Dastlab muomalaga chiqarilgan qog‗oz pullarning asosi oltin bilan ta‘minlangan bo‗lib, ushbu pullar bilan birgalikda oltin tangalar ham muomalada ishtirok etgan.
Qog‗oz pullar mustaqil qiymatga ega bo‗lmasdan, ular davlatning qonuniy hujjatlari asosida mamlakatda to‗lov va muomala vositasi rolini bajaradi. SHuning uchun qog‗oz pullarning qiymati o‗zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo‗lib, u
mamlakat ichki bozorida chet el valyutasiga bo‗lgan talab va taklif, milliy iqtisodiyotning barqarorligi hamda ijtimoiy – iqtisodiy holatlar ta‘sirida o‗zgarib turadi. Bu uning sotib olish qobiliyatining mustahkamligi, inflyasiya darajasi va boshqa iqtisodiy ko‗rsatkichlarda namoyon bo‗ladi.

4. Pulning mohiyati. Pulning o‗ziga xosxususiyatlari.

Pulning iqtisodiy mohiyati xususida iqtisodiy adabiyotlarda turli ta‘riflar va talqinlar mavjud bo‗lib, uning mohiyatiga nisbatan yagona yondoshuv mavjud emas. Chunki, jamiyatda xo‗jalik yuritish tuzumining va ijtimoiy – iqtisodiy sharoitning o‗zgarishi pulning mohiyatini turlicha talqin etilishini talab etmoqda. Jumladan, iqtisodchi olimlar va soha mutaxassislari pulni – iqtisodiy kategoriya sifatida, qiymat o‗lchovi vositasi, umumekvivalent tovar, maxsus tovar, ayirboshlash vositasi ekanligini e‘tirofetadi.
Pul jamiyatda sodir bo‗layotgan ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlarda, jami ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, bozordagi talab va taklif asosida tovarlar bahosini aniqlashda bevosita qatnashishi uning mohiyatini namoyon qiladi.
Pulning iqtisodiy mohiyati va uning zaruriyatiga xorij iqtisodchilari alohida e‘tibor qaratgan bo‗lmasalarada⁷, iqtisodiy nazariyachilarning asarlarida unga nisbatan berilgan fikrlarini uchratish mumkin. Masalan, A.Smit pulni iqtisodiy kategoriyadarajasigako‗tarib,unga―pul–bumuomalaningbuyukg‗ildiragi―,
―savdo sotiqning yuksak quroli‖ sifatida ta‘rif beradi⁸.
D.Yum A.Smitning pul xususidagi qarashlariga e‘tiroz bildirib, ―Pul bu – savdo–sotiqningg‗ildiragiemas,balkiuyog‗,shusavdo–sotiqg‗ildiraginierkin va yumshoq yurishiga imkoniyat yaratadigan vositadir‖ degan fikrnibildiradi⁹.
Rossiyalik iqtisodchi olimlar ham pulning iqtisodiy mohiyatiga alohida e‘tibor qaratishgan. Jumladan, iqtisod fanlari doktori, professor B.I.Sokolov pulning mohiyatiga―pul mehnat taqsimoti chuqurlashib borayotgan ushbu jamiyatda tovarlarni ayirboshlash va to‗lovlarni amalga oshirish ishlarini engillashtiradi‖ deya ta‘kidlaydi¹⁰.
O‗zbekistonlik iqtisodchi olima Sh.Z.Abdullaeva pul, kredit va banklar masalasiga bag‗ishlangan iqtisodiy adabiyotlarda pulning mohiyatini ochishda uchta jihatiga e‘tibor qaratish lozimligini ta‘kidlaydi. ―Birinchidan, pulning iste‘mol qiymatida boshqa tovarlarning qiymati o‗z aksini topadi. Ikkinchidan, pulda ifodalanadigan aniq mehnat asosini abstrakt mehnat tashkil etadi. Uchinchidan, pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo‗ladi. Shunga asoslangan holda, pul ham tovar, lekin boshqa tovarlardan farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo‗lgan maxsus tovar degan xulosaga kelish mumkin‖¹¹.