Olkashunoslik

Zarafshon vohasi aholisi
Zarafshon vohasi hududida Yevrosiyoning 
yevropeoid va mongoloid kabi ikki asosiy irq o'rtasida chegara minta- 
qasini tashkil etadi. Yuqorida ta’kidlab o ‘tilganidek, 1971-yilda arxeolog
G. Shishkin Afrosiyobning shimoliy qismidan miloddan avvalgi V asrga 
oid odam skeletini topdi. Skelet qadimgi so'g'dhk boiib, bo‘yi 172 sm, 
tiriklikdagi vazni 68 kg ga yaqin boigan. Ulaming bosh tuzilishi hozir­
gi o ‘zbek va tojiklarga o‘xshash va orqa tomoni yassi boigan. Bu esa 
0 ‘rta Osiyoda bolani beshikka yotqizish qadimdayoq keng tarqalganini 
ko‘rsatadi. So‘g ‘dliklaming peshonasi tik va keng, qirraburun boigan, 
yuzi o‘rtacha kenglikda, lekin mongoloid irqiga xos, yuzining yapaloq- 
ligi ko‘rinmaydi. Bu belgilar so‘g ‘dhklaming yevropeoid irqiga mansub 
ekanligidan dalolat beradi, ular o ‘zining irqiy xususiyatlari bilan shu davr- 
dagi Shimoliy Baqtriya odamlariga o‘xshaydi. Demak, yevropeoid irqi­
ga mansub 0 ‘rta Osiyo ikki daryo oraligi tipi, ya’ni hozirgi o ‘zbeklarga 
va tekislikda yashovchi tojiklaiga xos tip miloddan avvalgi 1 mingyil- 
lik o ‘rtalaridayoq So g'd hududida tarqalgan. Shuni ta’kidlash kerakki, 
yuqorida keltirilgan antropologik tipdan tashqari, so‘g ‘dliklar orasida 
uzun boshli 0 ‘rtayer dengizi irqiga mansub boiganlar ham uchraydi.
Samarqand yaqinidagi Kofirqal’a va Buxoro viloyatidagi Poykentda 
olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida topilgan o ‘rta asrga oid 
odam suyaklari So‘g ‘d hududida yashovchi xalqlar yevropeoid irqining 
0 ‘rta Osiyo ikki daryo o raligi antropologik tipi bilan tavsiflanishini 
ko‘rsatadi. Miloddan aw algi 1 mingvillik o ‘rtalaridan to milodning 
VI asrlarigacha, ya’ni taxminan ming yil davomida So‘g ‘dda yashagan 
aholining antropologik qiyofasi juda kam o‘zgargan.
104

---

So'g'dliklar orasida ko'pchilikka xos boigan O rta Osiyo ikki dar­
yo o raligi antropologik tipidan tashqari boshqa antropologik tiplar ham 
uchraydi. Bunga VI-'VIII asrlarga oid Panjikent antropologik material- 
lari dalil b o ia oladi. Panjikentda bu davrda yevropeoid irqiga mansub 
ikki guruh aholi yashagan. Ikki guruh aholisining bosh tuzilish shakli 
bir-biridan farq qiladi.
Mazkur guruhlardagi ko‘pchilik erkaklammg boshi uzun, ayollaming 
boshi esa dumaloq shaklda boigan. Bu esa VI-VIII asrlarda Panjikent aho­
lisining aralash boiganligini ko'rsatadi. Shunday qilib, ilk o‘rta asrlarda 
So'g'd aholisining shakllanishida boshqa irqqa mansub aholi ham m aium 
darajada ta’sir ko'rsatgan. Milodiy I mingyillikning ikkinchi yarmida 
So g ‘d aholisi tarkibiga mongoloid irqiy belgilar aralashuvini koramiz. 
Antropologik materiallardan m aium boiishicha, o‘sha davrda mongolo­
id irqiga taalluqli belgilar shahardan tashqarida (qishloqlarda) yashovchi 
so‘g ‘dliklar tarkibiga 10-15 % ni tashkil qilgan. Mongoloid irqiga man­
sub antropologik belgilari mavjud boigan odamlar (masalan, yuznmg yal- 
poqlanishi, yonoqlaming bo‘rtib turishi, burnn burchagining pasayishi va 
boshqalar) So‘g ‘d hududiga sharqiy va shimoliy viloyatlardan kirib kelib, 
malialliy xalqlar qiyofasining o‘zgarishiga ta’sir koisata boshlagan.
Buxoro vohasida miloddan oldingi V I-III asrlarga oid Shodbek 
guruhidagi qo‘rg‘onlar ochildi. Bu yerda yashagan aholi qadimda deh­
qonchilik bilan shug ullanib kelgan xalqlar b o iib , antropologik jihat- 
dan aralashib ketgan. Bulaming kelib chiqishiga ko'ra, bir tomondan 
Zamonbobo madanijati bilan, ikkinchi tomondan Qozogistonning 
janubi-g‘arbiy qismida yashagan m o‘g ‘ullashgan irqiy tip (asosan, and- 
ronovoliklar) bilan bogiiq. Qiziltepa qo‘rg‘onlaridan birida dolixok- 
ran turiga oid ayol kishining (milodiy I asr) bosh suyagi topilgan. Bu 
bosh suyak Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi antropologik tipida b o iib , mon­
goloid irqi bilan ham aralashgan. Hazora (Buxoro viloyati) yaqinida- 
gi qo‘rg‘ondan topilgan antropologik topilma (milodiy 1—III asrga oid) 
erkak kishining suyagi b o iib , mongoloid tipi aralashgan yevropeoid 
irqiga mansub boigan. Shu qo‘rg‘ondan (yog‘och tobutda ko‘milgan) 
bolaning bosh suyagi tekshirilganda u 0 ‘rta Osiyo ikki daryo o raligi 
yevropeoid tipiga mansub b o iib chiqdi.
Utnuman olganda, antik davrda Zarafshon vohasining yuqori oqim- 
larida yashagan chorvador aholisi yevropeoid irqiy tipiga mansub
105

---

bo‘lib, dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan aholidan deyarli farq qil- 
magan. Zarafshonning quyi oqimida yashovchi aholi aniq mongoloid 
irqiy xususiyatlari bilan ajralib turgan.
Samarqand yaqinidagi Kofirqal’a qo'rg'onidan topilgan 14 ta bosh 
suyagidan 10 tasi V.Y. Zevenkova tomonidan o‘rgamlgan. Bu bosh su­
yaklari milodiy IV-VI asrlarga oid Bayramalidan (Turkmaniston) to­
pilgan bosh suyaklari bilan solishtirdi. Natijada Kofirqal’adan olingan 
bosh suyaklar 0 ‘rtayer dengizi irqiy tipining Kaspiyorti antropologik 
turi bilan Pomir-Farg‘ona (hozirgi O'zbekiston aholisining) o‘rtasidagi 
antropologik tipidagi kishilar bo‘lganligi aniqlanadi. Bularda mongo­
loid alomatlari bo lmagan. Shunga asoslanib V.Zevenkova 0 ‘rta Osiyo 
ikki daryo oralig‘i (Pomir-Farg‘ona) antropologik tipi milodiy VI asrda 
shakllangan, degan xulosaga keladi .