Olkashunoslik

Qadimgi hind manbalari.
Saklar, massagetlar, toxarlar va qadim­
gi qanha xalqi, ulaming ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqidagi qimmatli 
maiumotlami hindlaming dostoni «Mahabharata»da ham uchratamiz. 
«Mahabharata» («Bharata avlodlari jangnomasi») sanskrit tilida yozil­
gan b o iib , 100 ming baytni o'z ichiga olgan 18 kitobdan iborat. Af- 
sonaviy shoh Bharataning ikki toifa avlodlari kavravlar va nandavlar-
I 
ning o'zaro adovatlari va urushlari bayon etiladi. U miloddan aw algi 
X-VIII asrlarda yaratilgan.
Asarda uzoq Hindistonga savdo-sotiq ishlari bilan borgan saklar, 
toxarlar va qanhalar haqida muhim m a’lumot keltirilgan. «Uning (pod- 
shoh Yudhishtraning) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar, 
toxarlar va qanhaliklar ham navbat kutib turardilar. Savdo-sotiqda turli- 
tuman sovg‘alar, jun, ipak, paxta, shuningdek, kamyob matolar, paxta- 
dan to'qilgan gazlamalar. terilar, uzun va o ‘tkir qilichlar, shamshirlar, 
temir nayzalar, har xil boltalar, ichimliklar, xushbo‘y narsalar, turli-tu- 
man qimmatbaho toshlar» olib borganlar.
Xitoy manbalari.
Xitoy manbalari haqida so‘z boshlashdan oldin 
shuni alohida qayd etib o iish kerakki, ular ham xitoy hukmdorla-
149

---

rining maqsad va manfaatlarini ko‘zlab yozilgan, boshqa xalqlammg 
tarixi ko p hollarda bir taraflama yoritilgan. Lekin xitoy manbalari­
da b o iib o ‘tgan voqealaming vaqti va o'rni. bir-biriga qarshi turgan 
qo'shinlaming umumiy soni aniqko'rsatiladi. Qadimiy 0 ‘zbekistonning 
uzoq o‘tmishdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o'rganishda quyidagi xitoy 
manbalari muhim rol o'ynaydi.
«Shi Szi» («Tarixiy esdaliklar») xitoy tarixshunoslarining otasi hi- 
soblanadigan Sima Syanning 130 bobdan iborat b oigan asaridir. Sima 
Syan (taxminan miloddan avvalgi 145 yoki 135-86-yillar) Lunmin 
(hozirgi Shensi viloyati) shahrida saroy tarixchisi Sima Tan oilasida 
tugilgan, mamlakat bo‘ylab ko‘p sayohat qilgan, otasi vafot etgandan 
(miloddan avvalgi 108-yili) keyin uning o'm iga saroy tarixchisi sifa­
tida qabul qilingan. Uning «Shi szi» nomli asarida Xitoynmg qadimiy 
zamonlardan to miloddan avvalgi 
I
asr boshlariga qadar oigan tarix ba- 
yon etilgan. Asaming 123-bobida, xususan, Farg‘ona va uning qadimiy 
xalqi, hayoti haqidagi qimmatli m aium otlar mavjud. «Xou Xan shu» 
(«Keyingi Xan sulolasi tarixi») tarixchi Fan Xua (398-445-yillar) asari. 
Olim avvalgi Xan sulolasi (25-220-yillar)ga xizmat qilgan. Kichik dav­
lat lavozimida turgan va 424-yili viloyat hokimligiga koiarilgan. Ke- 
yinchalik davlatga qarshi isvonda qatnashganlikda ayblanib qatl etilgan. 
«Xou Xan shu» - Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixni o ‘z 
ichiga olgan katta asar 130 bobdan iborat. Unda 0 ‘zbekiston, Sharqiy 
Turkiston va Jung‘oriyaning 2 5 -221-yillar orasidagi tarixi haqida diq- 
qatga sazovor m aium otlar bor.
«Suy shu» («Suy xonadonining tarixi») Xitoy tarixchilari jamoasi 
tarafidan yozilgan asar. Uni yozishda Vey Chjen (580-643-yillar) -Tan 
sulolasi davrida o ig a n tarixchi, imperator Chjen Guan (626-650) dav­
rida uning o ‘g ‘li va toj-u taxt vorisiga tarbiyachi boigan, Yan Shi Gu 
hamda Kxun In-da bilan birgalikda ishtirok etib, asarda Xitoyning Suy 
sulolasi davrida. V-VI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda ba- 
yon etilgan. Kitobning 55 bobi 637-yili vozib tamomlangan. Qolgan 
30 bobiga esa 20 vil vaqt ketgan. Asarda imperatoming iqtisodiy siyo- 
sati, qo‘shmning tuzilishi, mamlakatning ahvoli, xalqning urf-odatlari 
haqida m aium otlar keltirilgan. Uning 83-bobida 0 ‘zbekiston va Shar­
qiy Turkiston haqida ham diqqatga sazovor m aium otlam i uchratamiz.
150

---

Ko4p jildli «Sulolalar tarixi» tarkibida 9-jild sifatida 1958-yili Shanxay- 
da chop etilgan.