Olkashunoslik

Ahamoniylar davri mixsimon yovuzlari.
Mil. aw . 559-yilda Eron- 
dagi ahamoniylar sulolasining yirik davlatiga podsho Kir II asos sola- 
di. Mil. avv. 545-540-yilllarda ahamoniylar 0 ‘rta Osiyoning Parfiya, 
M argiyona, Baqtriya va So‘g “diyona viloyatlarim bo'ysundirganlar. 
Sak-massagetlarga qarshi Kir II ning yurishlari mil. avv. 530-yilda mu- 
vaflaqiyatsiz yakunlangan. Doro I davrida (mil. avv. 522-486-yillar) 
ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan 0 ‘rtayer dengiziga qadar bo igan 
keng hududda o ‘z hukmronligini o ‘matgan. Ahamoniylar davlati tarix- 
da birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblangan. Bu davlat ko‘p sonli 
viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirdi 0 ‘rta Osiyoda ahamoniy­
lar ikki yuz yil davomida hukmronlik qilganlar (mil. avv. 330-yilga- 
cha). Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida 0 ‘rta Osiyo xalqlari va 
viloyatlari to ‘g ‘risida turli xil m aium otlar bor. Bu yozuvlar mil. avv. 
V I-IV asrlarga oid bo iib , Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlari- 
da, Suza, Persepol va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. Shular 
jumlasidan eng muhimi Behistun yozuylari boiib, Doro I davrida Kir- 
monshoh va Hamadon shahri o ‘rtasidagi y o id a baland qoyatoshlarda 
yozilgan (Midiya oikasi). Behistun yozuvlari qadimgi fors, elam va ak­
146

---

kad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar qiladi. «Axuramazda irodasi 
bilan quyidagi davlatlarni qo'limga kiritib, ulaming podshosi bo'Idim: 
Fors. Elam, Bobil, Ossuriya, Arabiston, Misr, Midiya, Lidiya, Arma- 
niston, Kappadokiya, Parfiya. Marg‘iyona, A rv o . Xorazm, Baqtriya. 
So‘g ‘divona, Gandhara, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Мака (hammasi 
bo'lib 23 ta viloyat).
...Men Bobilda boiganim da, quyidagi davlatlar mendan ajralib chi­
qib ketganlar: Fors, Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, M arg‘iyona, 
Sattagadiya, Saka».
Shoh Doro ayturki: «Marg‘iyona nomli davlat mendan ajralib chiq- 
di. Marg'iyonalik Frada ismli bir kishi o'zmi viloyatning hokimi deb 
e'lon qildi. Keyin men, Baqtriya satrapi, bo‘ysunuvehi odamim Dadar- 
shishni chaqirib, unga gapirdim: «Menga bo‘ysunmaganlami tor-mor 
qilish kerak». Dadarshish qo‘shinlari otlamb, marg'iyonaliklar bilan 
jang qildi. Axuramazda menga yordam ko'rsatdi. Axuramazda irodasi 
bilan mening qo‘shinlarim qo'zg'olonchilami butunlay mag‘lubiyatga 
uchratdi. Bu jang asiyadiy oyining 23 kunida sodir bo‘ldi. Shundan 
so ng davlat mening qo‘limga kirdi. Mana, men Baqtriyada nimalami 
qildim».
...Podsho xabar qiladi: «Bundan so'ng men saklarga qarshi sak yur- 
tiga bostirib kirdim, ulaming o zlari cho'qqi qalpoq kiyib yuradilar. 
Men daryoga yetib keldim. Daryoda kemalardan ko‘prik qilib, saklami 
tor-mor qildim. Ulaming sardori Skunxa ismli odamni tutib, mening 
huzurimga keltirdilar. Men o'z xohishim bilan saklar yurtiga yangi 
boshliq tayin qildim. Shundan so'ng mamlakat mening qoT ostimga 
o'tdi». Shoh Doro ayturki: «Bu saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men 
Axuramazdani ulugiayman. Axuramazda irodasi va xohishim bilan 
men ulami tinchitib qo'ydim».
Hamadon yozuvlaiida Doro I bunday xabar qiladi: «Men, Doro, 
ulug‘ shoh, shahanshoh, davlatlar podshosi, Vishtasp o ‘g"h, aha- 
moniy shoh Doro ayturki: «Mana, huzurimda bo'lgan podsholik, 
S o'g‘diyonaning narigi yog’idagi saklar yurtidan Efiopiyagacha, Hin- 
distondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Axuramazda, xudo- 
lar о rtasidagi ulug: xudo, tortiq qilgan». Behistun yozuvlaiida Doro 
birinchi bo‘lib ahamoniylar davlatining g ‘£irbiy viloyatlarini ko‘rsatib 
bergan bo‘lsa, Naqshi Rustam yozuvlaiida mamlakatlar ro yxati Midiya
147

---

va Elamdan so‘ng sharqiy viloyatlardan boshlandi: «Men, Doro, ulug' 
podsho, shahanshoh ko‘p qabilali mamlakatlaming podshosi, keng 
sayhon yerlaming podshosi. Vishtasp o ‘g ii, ahamoniy, fbrs, forsning 
o ‘g ‘li, oriylar urugidan kelib chiqqan oriy»
Shoh Doro ayturki: «Fors vilovatlaridan tashqari quyidagi mam- 
lakatlami men bo‘sundirganman. Menga xiroj toiovchi bo‘lgan, me- 
ning sozim ni ijro etgan, mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan 
Midiya, Elam, A rv o , Baqtriya, So‘g ‘diyona, Xorazm, saka-xauma- 
varka, saka-tigraxauda, saka-paradarayya, dengiz orti saklari». Aha- 
moniylar davri yozuvlarida viloyatlar va xalqlaming nomlari, siyosiy 
jarayonlar, M argiyonadagi Frada boshchiligidagi qo'zg'olonnmg tor- 
mor qilinishi, saklar yurtiga qarshi yurishlar, iqtisodiy tuzum va moddiy 
madaniyat to“g ‘nsida m a’lumotlar berilgan.
Abulqosim Firdavsiy qalamiga mansub «Shohnoma» asari uch qism 
va 65 ming baytdan iborat doston bo‘lib, u 976-1011-yillar orasida 
yozilgan. Uning birinchi qismi afsonaviy bo iib , «Avesto» materiallari- 
ga asoslanib yozilgan va Eron hamda Turon xalqlarining diniy aqidalari 
va rivoyatlaridan bahs yuritadi. Asaming ikkinchi va uchinchi qismlari 
muhim hisoblanadi. Ikkinchi qism qahramonlik dostoni b o iib, qadimgi 
Eron podshohlan va ular zamonida oigan qahramonlar - Rustam va 
Kova siymolari talqin qilingan. «Shohnoma»ning uchinchi qismi ta­
rixiy doston bo iib , unda Eron va Turonning zardushtiylikning paydo 
boiishidan to arablar istilosigacha bo igan siyosiy hayoti talqin etilgan.