Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1-rasm:Qayerdahosilboʻlishigaqarabfoydaturlari³

Monopolmavqiybozordagihukmronlikni,yaʼninarxlargataʼsiretishimkoniyatiniberadi.Monopolfirmanarxlarnioshirishhisobidanustamafoydaoladi.Foydanimahisobidanyaratilishigaqarabnormal,iqtisodiyvaomadFoydadaniborat boʻladi.Normalfoydanitadbirkorlikqobiliyatiyaratadi
Omad foydasi — bu foydani bozor konyunkturasidagi jiddiy oʻzgarishlaryuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omadfoydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaligaishqilganiuchunbiznesegalariga tegadigan mukofothisoblanadi.

2-rasm:Foydaningtashkiltopishibosqichlari⁴

³(https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda)malumotlarasosidamuallifishlanmasi.
⁴(https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda)malumotlarasosidamuallifishlanmasi.
Demak,tovarvaxizmatlarsotilgandaularningumumiyqiymatipuldaromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinibturibdiki,foydaninghaqiqiymanbaiqoʻshimchamahsulotyokiqoʻshimchaqiymatdir.Odatdaishlabchiqarishsohasidagiyirikkorxonalartovarlarnikattahajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurjinarxlarda sotadilar.Shungakoʻra,ulartovarningulgurjinarxiuningtannarxidanyuqoriboʻlgantaqdirdafoydaoladilar.
Shu o‘rinda buxgalteriya foydasiga ham to‘xtalib o‘tmoqchimiz buxgalteriyafoydasi-butashkilotningdaromadlari(uningaktivlariumumiyqiymatiningoshishi) va uning xarajatlari ( aktivlarning jami qiymatining pasayishi va aynipaytdamulkdorkapitaliningkamayishi,bukapitalnimaqsadlio‘zgartirishgabog‘liq operatsiyalar natijalari bundan mustasno) o‘rtasidagi ijobiy farqdir. O‘zkapitalinimaqsadlio‘zgartirishgabog‘liqoperatsiyalargamulkdorlarningqo‘shimchakiritmalari,qo‘shimchaemissiya,hayriyalar,beg‘arazmoliyaviyyordam va boshqalar kiradi.Buxgalteriyafoydasi ko‘rsatkichi kamchiliklardanholi emas: turli mamlakatlarda buxgalteriya standartlarida daromadlar va xarajatlartarkibinibelgilashdaturliyondashuvlardanfoydalanishimkoniyatlariko‘zdatutilgan,shuninguchunturlikorxonalartomonidanhisoblabchiqilganfoydako‘rsatkichlarinibir-birigasolishtiribbo‘lmasligimumkin.Narxlarumumiydarajasiningo‘zgarishi(infilyatsiontarkib)turlihisobotdavirlaruchunfoydahaqidagi malumotlarnisolishtirishnicheklaydi.
Yuqorida foydani mazmun mohiyatini uni nima eknligi va qayirdan kelishiyuqayirga sarflanishi haqida to‘xtalib o‘tdik. Endi daromad nima? degan savolgato‘xtalib o‘tsak:
―Daromadlar-buhisobotdavridaiqtisodiyfoydaningaktivlarningoqimiyoki ko‘payishishaklidao‘sishiyokipassivlarningqatnashchilarningkapitaldagiomonatlaridanfarqetuvchio‘sishiga olibkeluvchikamayishidir‖⁵.
⁵A.V.Vahobov, N.F.Ishonqulova,A.T.Ibrohimov―Moliyaviyvaboshqaruv tahlili‖T:
<>2019362-bet.
―Daromadlar-bu hisobot davrida aktivlarning ko‘payishi yoxudmajburiyatlarningkamayishi‖⁶.
Bizningchayuqoridagi keltirilgantariflarga tayanganxolda daromadlargaquydagichata‘rifbersak maqsadga muvofiqbo‘ladi:
Daromadlarningham o‘zigaxosbo‘lganturlarimavjudularnikichikbirchizmashaklidako‘rsatibo‘tmoqchimiz( 3-rasm).