Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Адабиётлар.

1. Асқарова Ў., Эгамбердиева Г.Г. Бошланғич таълимда интеграция. Наманган-2007 й.

2. Мавлонова Р.А., Раҳмонқулова Н.Ҳ. Бошланғич таълимнинг интеграциялашган педагогикаси. “ИЛМ ЗИЁ” 2009 

Mavzu: BOShLANG’ICh TA’LIMDA DARS O’QUV TARBIYA IShINING ASOSIY ShAKLI EKANLIGI.
Hozirgi kun o’quvchilarini zamon talabiga mos o’qitish, tarbiyalash, rivojlantirish Bilan bir qatorda ta’limni ularni individual xususiyalarini hisobga olgan holda tashkil etishni taqozo etmoqda. Bu jamiyatga o’z qarashlari shakllangan, keng fikrga ega, ijodkor, qobilyatli, egallagan bilimlarini hayotga tadbiq eta oladigan, davr talabigi mos yashyash, mehnat qiladigan, madaniyatli, odob-ikromli, odamgmrchilik xususiyatlariga ega bo’lgan, jismoniy jihatdan barkamol yoshlarni tarbiyalash talabini qo’ymoqda.

Dars ta’lim-tarbiya jarayonining markazi hisoblanadi. Shuning uchun ham davr talabiga moskadrlar tayyorlashda maktabning o’rni kata ekanligi hammamizga ma’lum. Shuning uchun ham maktabda darsga alohida ahamiyat qaratiladi va o’qituvchining zamon talabiga mos dars o’tishi talab etiladi. Uzoq davr mobaynida dars jarayonini tashkil etish nazariyasi ishlab chiqilgan bo’lsada, uni amalga oshirishda ayrim kamchiliklar yo’l qo’yilmoqda. Masalan o’quvchining o’zi mustaqil ravishda ishlashi, bilimlarni o’zi mustaqil ravishda egallab olish qobilyati hali to’g’ri yo’lga qo’yilmagan, ya’ni, didakt olimlar ta’kidlaganidek “Yomon o’qituvchi haqiqatni beradi, yaxshi o’qituvchi esa shu haqiqatni o’zi egallab olish yo’lini k5o’rsatib beradi”. Dars ko’proq o’quvchining mavjud bilimlarini egallashiga yo’naltiriladi. Tashqaridan qaraganda bu yondoshuv to’g’ri bo’lib ko’rinsada, bu masala atroflicha tahlil qilinganda asosan tashqi ko’rinishiga e’tibor qaratilib, ichki tuzilishida o’quvchilarning bilim olishi, o’y-fikr lash qobilyati hisobga olinmaydi. O’qituvchi o’zining oldiga qo’ygan mao’sadiga erishish uchun harakat etadi. O’quvchilarning faolligi e’tiborga olinadt-da. Biroq amalga oshirilmaydi. To’hri tashkil etilmagan dars o’quvchilarning o’qish-bilish faolligini nazorat qilish imkoniyatini yarata olaydi. Har xil metod va usullarni amalda qo’llash imkoniyati yo’q. Darsning borishidagi yo’l qo’yiladigan kamchiliklarni nazarga olib, ko’pchilik didaktlar dars borishini mustaqil tuzib, o’quvchining faolligi, topqirligi, ijodkorligini ta’qiqlamaslik zarur deyishadi. Bu fikrni to’hri talo’in etish lozim. “Ta’qiqlamaslik kerak” deganda, darsning borishini hohlagancha tashkil etaver, deb tushunmaslik kerak. Darsning borishi uning turiga, maqsadiga, mazmuniga, bolalarning imkoniyatiga qarab tashkil etilishi shart.

Jamiyatimizda bo’layotgan o’zgarishlar o’qish metodikasiga nazariy va Amaliy jihatdan davr talabiga mos darsni tashlil qilishni talab etmoqda.shuning uchun ham, tanihli olimlar bilan metodistlar, ijodkor o’qituvchilar bugungi dars qanday bo’lishi kerak, u oldingi o’tilgan darsdan nimasi Bilan farq qilishi lozim degan savolga javob qidirmoqda. Shundan kelib chiqib, o’quv-tarbiya jarayonining mazmuni ham yangilanadi, maktabdagi yea’lim-tarbiya jarayoninig sifatiga, o’quv jarayonini tashkil etishga e’tibor kuchayadi. Biroq, jamiyatdagi ayrim shaxslarning bunday holatlarga yetarli darajada tayyor emasligi maktab hayotidagi tengsizlik, formalizm, ijodkorlarga e’tibor bermaslik, faqat buyruqbozlik asosida ishlashga qaratilgan maktab hayotidagi kamchiliklar hali ham uchrab turadi. Ayrim o’qituvchilar hamon ishinchli metodning o’rniga majburiy (buyruqbozlik) metodi Bilan ishlab kelmoqda. Shu sababli dars va maktab hayotidagi mavjud kamchiliklarni nazarda tutib, o’qituvchilarning nazariyasi Bilan amaliyotiga hamda izlanuvchan o’qituvchilarning tajribasi Bilan ish faoliyatidagi yutuqlariga suyangan holda, ta’lim-tarbiya ishidagi quyidagi ko’rinishlarni nazarda tutish va ularni imkon qadar ta’lim jarayoniga tadbiq etib borishimiz shart.

Birinchidan, sinfda mustaqil (erkin) psixologik muhit, o’qituvchilarga hurmat-ehtirom, ishonch va ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish;

Ikkinchidan, o’quv faoliyatining oliy motivini keltirib chiqarish, faqat o’quvchilarga o’quv materialining ahamiyatiniginabildirib qolmasdan, ularga bilim olishning o’qituvchi tomonidan taklif qilingan metodlariga e’tiborni qaratish;

Uchinchidan, o’quvchilarni bilim olishini kafolotlovchi ishonchli metod va usullar bilan tanishtirish (tushuncha, o’zlashtirilgan bilimni amalda qo’llay olishga qaratilgan metod va usullar bilan tanishtirish). Bu o’quvchilarning yaxshi o’qishiga, ta’lim-tarbiya olishda faollikka, ijodkorlikka olib boradigan foydali yo’nalishlardan biri bo’lib hisoblanadi;

To’rtinchidan, darsni o’quvchilarning mustahkam. Yaxshi bilim olishiga (bilim olish bu nazariy olgan bilimlarni hayotda qo’llay olish degan so’z) yo’naltirish. Bu esa o’quvchining o’z bilim va kuchiga ishonchini yanada ortishiga olib keladi;

Beshinchidan, barcha o’quvchilarning oliy darajada bilim olib, (Davlat ta’lim standarti asosida) uni yangi sharoitda qo’llay olish imkoniyatlariga sharoit yaratish.

Hozirgi paytda darsda o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida ishonch, bir-biriga hurmat-ehtirom, sog’lom muhit, ijodkorlik yo’nalishida birgalikda ishlash muammolari, ayniqsa, muhim bo’lib turadi. Maktab-umuman aytganda xalq maktabiga, milliy mazmuniga ega bo’ladi.

Maktabda o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish o’quv ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi.

O’qitishning shakli bu tarbiyaviy ta’lim jarayonida o’qituvchi tomonidan foydalaniladigan o’quvchilarning o’quv idrok qilish faoliyatini va uni o’tkazish (sinfda, tabiatda va sh.l.) sharoitlarga muvofiq holda tashkil qilinishdir.

Maktabda o’rganiladigan barcha predmetlar uchun o’quv ishlarining asoiy shakli darsdir. Darslarda davlat programmasi va ma’lum darajada darslik belgilangan o’quv materiali o’qitiladi. Darsga qatnashish o’quvchilarga majburiydir.

Dars deganda ma’lum fanlardan, ma’lum hajmdagi bilimlarning, ma’lum yoshdagi o’quvchilar guruhiga, maxsus tayyorgarligi bo’lgan mutaxassis tomonidan berilishi tushiniladi. Darsning samaradorligini oshirish, beriladigan bilimlar saviyasini ko’tarish, nazariy bilimlarni hayot bilan bog’lab olib bori shva darsdan yangi pedagogik texnologiyani qo’llab dars o’tish o’quvchilarni tabiatshunoslikdan bilimlarini o’zlashtirishga qiziqish uyg’otadi, ularning bilimini mustahkamlashga yordam beradilar.

Darsda bugun ta’lim-tarbiya sistemasi, o’qitishning metodlari, uslublar va vositalar kompleksi amalga oshiladi.

Barcha o’quvchilar dasturga qat’iyan muvofiq, o’qituvchi rahbarligida nazariy bilimlar, Amaliy uquv va ko’nikmalar oladilar. Materialni o’quvchilarga tushunarli bayon qilib, xilma-xil qurollardan foydalanib,o’qituvchi zarur tushintirishlar beradi, o’qish kitobi bilan mustaqil ishlash, o’z bilimlaridan amalda foydalanish o’quvlarini singdiradi.

Darsning maqsadi va mazmuni har xil, ammo ularning barchasida umumiy maqsad-o’quvchilarning kompleks tarbiyasi va ularga tushunarlibo’lgan bilimlarni bayon qilish, birlashtirishdir. O’qituvchi o’quvchilar ishini shunday tashkil qilishi kerakki, ular shu darsda o’rganadiganlarni ilgari o’tganlar bilan bog’lanishini tushunsinlar, materialni ongli o’zlashtirsinlar.

Dars o’tishda o’qituvchi o’quvchilarning faol ishlashlari uchun sharoit yaratishga, ularda jonli qiziqish uyg’otishga intilishi kerak. Bu faqat darsga tayyorlanishda qiziqarli, mamlakatimiz hayoti bilan materialdan foydalanilganda bo’lishi mumkin. Darsga tayyorlana turib, faqat Yangi mavzu mazmuninigina emas, balki o’quvchilarning yoshi, rivojlanishi va tayyorgarligiri, ilgari o’rganmaganlarni o’zlashtirish darajasi, olingan bilimlarni puxtaligi ham hisobga olirishi lozim.

Darsda har xil metodlarning qo’llanilishi yangi mavzuni to’liq va ravshan yoritishga imkon beradi, o’quvchilarni kamroq charchatadi, ular faolligini oshiradi.

Dars ta’lim jarayonida o’quvchilar narsa va voqyealar bilan tanishibgina qolmasdan, balki ular haqida firlaydilar. Bu esa o’z navbatida, o’quvchilarda tabiatning rivojlanish qonuliyatlari haqidagi bilimlarini shakllanishiga olib keladi.

Darsning tarbiyaviy mazmun kasb etishi, berilayotgan material mazmuni bilangina chegaralanib qolmasdan, balki o’quv materiallarini egallash usullari Bilan xarakterlanadi.

Tabiatshunoslik o’qitish metodikasida o’quv ishlarining ko’p xildagi shakllari qaror topgan. O’simlik, hayvon va odam hayoti hamda tabiat taraqqiyotining qonuniyatlari o’rganiladigan maktab kursining mazmuni maktabda shu fanni o’qitish butun sistemasining o’ziga xosligini belgilaydi.

O’qitishning asosiy shakli-darslarga qo’shimcha holda maktab amaliyotida o’qituvchining o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv ishlarining boshqa shakllari tarixan vujudga kelgan.

Metodik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan o’qitish jarayonida shu o’qitishning barcha shakllari asosiy shakl-dars bilan o’zaro bog’liqdir. Ular tabiat haqidagi tushunchalarni, dunyoqarashni, taffakurini, amaliy ko’nikmalarini rivojlantiradi.

Jumladan, tabiatshunoslik darslarida o’qituvchi barcha o’qitish metodlarini: og’zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarni qo’llaydi. U o’simlik va hayvonlarni namoish etadi. Amaliy ishlarni bajarish yo’li bilan o’quvchilarni ayrim organizmlarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishtiradi.

Ammo sinfdagi darsdaayotni uzoq kuzatishni talab qiluvchi o’simlik yoli hayvonning rivojlanish jarayoni, har xil organizmlarning tabiiy sharoitda birgalikda yashashlarini ko’rsatib bo’lmaydi. Shuning uchun ham tabiatshunoslik o’qitish metodikasida darsni to’ldiruvchi maxsus shakllar qo’llaniladi. Ekskursiyalar, tabiatdagi tabiiy guruhlashda yoki qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida yoki muzeylarda, o’simlik va hayvonlar bilan tanishtiradi. O’rganilayotgan tushunchalar kompleksiga kiradi yoki ilgari qaror topgantushunchalarni mustahkamlaydi, aniqlaydi, chuqurlashtiradi, umumlashtiradi.

Ekskursiyalar darslar bilan chambarchas bog’lanib, ekskursiyada ko’rilgan obyektlar kurs davomida ko’p marea esga olinadi, to’plangan narsalar esa namoish qilinadi. Yakunlovchi ekskursiyalarda o’quvchilar ilgari olgan bilimlarini ishlatib, tabiatshunoslik o’quvchilarini rivojlantirish, topo’irlik bo’yicha mustaqil kuzatishlar o’tkazadilar va material yig’adilar.

Darsning uy vazifalari xususan eksperimental xarakterdagi topshiriqlar bilan bog’liqligi aniq va ravshandir. O’quvchilar uyda uncha murakkab bo’lmagan tajribalar qiladilar, kuzatishlar o’tkazadilar.(Masalan, uyda daftarlariga sinfda ajratilgan gul qismlarini yoki hasharot bo’laklarini yopishtiradilar), jadval to’ldiradilar rasmini chizadilar.

Darsdan tashqari ishlar-uy ishlariga qaraganda murakkabroqdir. Ular amalga oshirish uchun tegishli o’simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: tirik tabiat burchagidagi, o’quv tajriba maydonchalaridagi va tabiatda yozgi topshiriqlar bo’yicha bajariladigan ishlar kiradi.

Tabiatshunoslik kabinetlarida va tirik tabiat burchagida o’tkaziladigan ishlar uchun o’quvchilarga topshiriqlarni darslarda kursning barcha mavzulari uchun o’quv yili davomida berib boriladi. Tabiatshunoslik fanining o’qitilishida o’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarning majburiy bo’lmagan turli ishlari, individual ishlar, sinfdan tashqari ishlar, yosh tabiatshunoslar to’garagining ishi, ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali ishlar keng qo’llaniladi. Sinfdan tashqari ish o’quv materiali asosida va unga bog’liq holda uyushtiriladi. Biroq uning mazmuni darsni takrorlamaydi. Dastur doirasi bilan cheklanmaydi, ammo uni to’ldiradi va tabiat to’g’risidagi fanning qiziq kerakli tomonlarini ochib beradi.

Darsning psixologik tuganlanganligi dars davomida o’quvchilarning egallagan bilimlaridan ko’nikma hissi va o’qituvchining paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Darsning uslubiy tugallanishiga qo’yilgan didaktik masalani muvaffaqiyat bilan yechishga imkon beradi va darsning mazmunini, maqsadiga mos keladigan, aniq ishlangan uslubiyotda ifodalanadi.

Tashkiliy aniqlikning zarurligi materialni bo’laklarga bo’lish, o’qitish usullarini tanlash va darsning turli elementlarining o’zaro mun7osabatlari bilan belgilanadi.

Didaktik maqsad darsdagi asosiy ish turini aniqlaydi (yangi materialni o’zlashtirish, uni qaytarishdan iborat). Didaktik maqsadga qarab, darsga vaqt ajratiladi. O’qitish uslublari va darsning to’liq tuzilishi belgilanadi.

Maqsadi va mazmuni jihatidan har xil bo’lgan darslar turlicha sxemada tuzilishi mumkin. Odatda dars quyidagicha sxemada tuziladi:

1. 
   Tashkiliy qism (salomlmshish, yo’qlarni belgilash, ishga tayyorlanish).
   
2. 
   Uy vazifasining bajarilishini tekshirish (qurol va tajribalardan foydalanib, o’quvchilarga ma’lum bo’lganlarni so’rash).
   
3. 
   Yangi materialni o’rganish: yangi mavzu bo’yicha kirish suhbati; amaliy ish; o’qituvchining hikoyasi yoki o’quvchilvrga ma’lum bo’lgan faktlar tayanuvchi yoki yangi narsalarni qarab chiqish bilan, darsda o’rganilishi kutilgan hodisalar bilan bog’liq bo’lgan suhbat, narsa va hodisalarni o’rganish asosida xulosalar chiqarish; dars davomida dafarlarga yozish va chizish; darsda olingan bilimlarni mustahkamlash bo’yicha bilan ishlash; o’qitishning texnika vositalaridan foydalanish.
   
4. 
   Darsda o’rganilgan materialni tekshirish va mustahkamlash. Bunda yangi material bilan ilgari o’tilganlar o’rtasida bog’lanish o’rganiladi, yangi mavzuni tushunib olish uchun zarur bo’lgan bilimlar aniqlanadi.
   
5. 
   Qiziqarli materiallardan (maqol, matal, topishmoq, tabiat to’g’risidagi asarlardan olingan parchalardan) foydalanish.
   
6. 
   Uyga vazifa berish.
   

Tabiatshunoslik darslariga qo’yiladigan umumiy talablar quyidagi vazifalardan kelib chiqadi:

1. 
   O’quvchilarni tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar to’g’risida, o’z o’lkasining tabiati to’g’risida, vatanimiz tabiatini xilma-xilligi to’g’risida, yerning shakli va relyefi to’g’risida, odam organizmi va uning salomatligini muhofaza qilish to’g’risida bilimlar bilan qurollantirish;
   
2. 
   Botanika, jug’rofiya, yuqori sinflarda anatomiya bo’yicha o’quv materialini o’zlashtirib olishga yordam beruvchi puxta o’quv va ko’nikmalarni shakllantirish;
   
3. 
   O’qitishning tarbiyaviy samaradorligini oshirish;
   
4. 
   Rivojlanishning har tomonlama garmonik bo’lishiga erishish;
   
5. 
   Tabiatshunoslik xarakteridagi kitob va jurnallardan bilimlar bilish uquvlarini hosil qilish;
   
6. 
   Tabiatshunoslik o’rganishga qiziqishni shakllantirish;
   
7. 
   Mehnatsevarlikni, maktabda va o’quv tajriba maydonchasida mehnat qilish hohishini tarbiyalash.
   

Talablarning bu guruhlari shartli ravishda quyidagi talablarga:

A) ta’lim-tarbiya;

B) didaktik;

V) psixologik;

G) gigiyenik

birlashtirish mumkin. Ularningar biri ustida to’xtab o’tamiz.

A) Tarbiyaviy talablar. Ma’lumki tabiatshunoslik darslari katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, o’quvchilarning g’oyaviy-siyosiy, mehnat, axloqiy, estetik va jismoniy tarbiyasi birligini ta’minlaydi.

Ayniqsa tabiatshunoslik darslari ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Shunga ko’ra o’qituvchi har bir tabiatshunoslik darsiga tayyorlanishda dasturga va metodik qurollarga tayanib, shu darsda o’quvchilarda qaysi asosiy bilimlar, uquv hamda ko’nikmalar shakllantirilishini, qanday tarbiyaviy g’oyalar ular ongiga yetkazilishini, dars ularning idrokiy qiziqishlarini rivojlantirishga qanday yordam ko’rsatishini sinchiklab o’ylab olishi kerak.

Shuningdek, tabiatshunoslik darslari yosh avlodga barcha tarbiya xususiyatlarini rivojlantiradi. Jumladan, estetik tarbiya berish uchun keng imkoniyatlar ochiladi. Tabiat insonni ruhan boyitadi, uning bilan muloqotda bo’lish kishilarga yuqori ma’naviy sifatlarning shakllanishiga yordam beradi. Bolalarni tabiat go’zalligini ko’ra olish va qadrlashga o’rgatish zarur. Shunga ko’ra tayuiat oyektlarini o’rganishda o’quvchilar e’tiborini tabiatdagi uyg’unlikka, uning shakllarining nafisligiga, estetik rohatlanish beruvchi go’zallikni ta’kidlamoq va shu asosida estetik tasavvur va tushunchalar bermoq lozim.

B) Didaktik talablar. Tabiatshunoslik darsining o’tkazishning aniqligi vaqtdan oqilona foydalanish, dars mavzusi, maqsadi va vazifalarini to’g’ri qo’yish bilan ta’minlanadi.

Dars vazifalarini belgilagach, o’qituvchi uning muvofiqroq strukturasini tanlashga kirishadi, ya’ni so’rash, tushuntirish, mustahkamlash, yangi va ilgari o’zlashtirganlarni nazorat qilish, bilimlarni umumlashtirish va sistemalashtirishlarni qanday izchillikda o’tkazish kerakligini, so’rashning qaysi turidan-yakka (individual) so’rash yoki frontal so’rashdan foydalanishni o’ylab chiqadi.

Yangi materialni o’rganish vaqtini to’g’ri belgilash katta ahamiyatga ega. Yaxshi dars shu bilan farq qiladiki, unda yangi materialni o’rganish o’qituvchi va o’quvchilarning diqqat markazida turadi. U kengaytirilgan so’rash yoki takrorlash bilan to’sib qolinmaydi. Yangi material mazmunida o’quvchilar e’tibori markazlashtirilishi zarur bo’lgan lahzalar alohida ajralib turadi. Yangi materialni o’rgana turib, o’qituvchi ilgari o’rganilganlarga albatta tayanadi, boshqa mavzular bilan yeng muhimlarini ajratadi. «Cho’llar» mavzusi misol bo’lib xizmat qilishi mumkin.

Bu mavzuni o’rgana turib, o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida cho’l iqliminig belgilarini: atmosfera yog’inlari miqdorining juda ozligi, yozning issiqligi, havo va tuproqning sutkali hamda yillik o’zgarishini juda kattaligini sanab chiqadilar.

Xarita va suratlar bilan ishlash o’quvchilarga cho’l yuzasining xilma-xilligi, daryolar va ko’llarning kamligi, tuprog’ining asosan qumli va loyli ekanligi, ko’pincha o’tmison ekanligi haqida xulosalar chiqarishga imkon beradi.

Eng muhim ma’lumotlarni ajratish bilimlarni yaxshiroq o’zlashtirib olishga yordam beradi va uy vazifasini bajarish vaqtida o’quvchilarga og’ir bo’lishini oldini oladi. O’qituvchi uy ishining o’quvchilar vaqtini mo’ljallanganga qaraganda ko’p olmasligi to’g’risida g’amxo’rlik qilmog’i lozim.

Tabiatshunoslik darslarini o’tishda o’rganishni rag’batlantiruvchi metodlarga alohida e’tibor ajratmoq kerak, buning uchun qiziqarli masala va mashqlar, idrokiy o’yinlar, ko’rgazmali qurollardan foydalaniladi. Biroq har bir dars ham qiziqarli bo’lavermaydi. Oldinda turgan qiyinchiliklarni hisobga olib, o’quvchilarda iroda va astoyidillikni hosil qilmoq kerak.

Zamonaviy tabiatshunoslik darsi o’qitishning tashkiliy shakllarini anglab tanlanganligi, ya’ni umumsinf, gruppa va individual mashg’ulotlarning oqilona uyg’unlashtirilganligi bilan xarakterlanadi.

Agar dars oldindan o’ylangan va uning rejasi tuzilgan bo’lsa, tabiatshunoslik darsiga bo’lgan ta’riflashgan talablarni amalga oshirish oson bo’ladi. O’qituvchi reja tuza turib, birinsidan darsning asosiy maqsadini, uning strukturasini, mazmuni (o’quv materialini, metodva uslublarini, darsning har bir qismi uchun jihozlarni), ikkinchidan tashkil qilinishi shakllarini (sinf bilan umumiiy ish, o’quvchilarning guruhlarga bo’linib ishlashlari, har bir o’quvchining yakka ishlashi) belgilanadi. Rejalashtirishning maqsadga muvofiqligi darsni qismlarga to’g’ri ajratishni ta’minlaydi. Rejalashtirish dars tilini belgilovchi va didaktik maqsad bilan taqoza qilinadigan strukturaga bog’liqdir.

Tabiatshunoslik darsining samaradorligi o’qitish metodlari to’g’ri tanlanganda va ularni ko’rsatuv vositalari bilan uyg’unlashtirilganda sezilarli darajada ortadi. Darsni muvaffaqiyatli o’tishi uchun o’qituvchi rejadan tashqari uning mazmunini ifodalovchi konspektini tuzishi kerak, unda darsda beriladigan savollar ro’yxati berilgan bo’ladi, qiziqarli-idrokiy materialdan foydalanib, hosil qilinadagan konkret vaziyatlar ko’rsatiladi. Konspektda darsda foydalaniladigan qo’shimcha manbalar (she’rlar, maqolalar, topishmoqlar, yozuvchilarning asarlaridan parchalar) ko’rsatilgan bo’lishi lozim.

V) Psixologik talablar. Tabiatshunoslik darsining reja va konspektini tuza turib, o’qituvchi har bir o’quvchining psixologik xususiyatlarini, ya’ni:

1. 
   Uning tafakkur tilini (ijodiymi yoki yo’qmi);
   
2. 
   Xotira turini (ixtiyriy yoki beixtiyoriy);
   
3. 
   Tanib olish, eslash, yod olish, fikrlashni tiklash uquvlarini;
   
4. 
   Diqqatning mavjudligini (o’rganilayotgan narsaga fikrlarini to’plash qobilyati), xayolini (ijodiy qobilyatini), irodasini (o’z oldigi uzoq va yaqin maqsadlar qo’ya olishi va ularga erisha bilishini) hissiy faoliyatini hisobga olishi kerak.
   

Bu bilan bir qatorda hisobga olish kerakki, o’qituvchining psixologik holati darhol o’quvchilarga tasir ko’rsatadi. Bunday psixologik holat ekskursiyalar, kuzatishlar, amaliy ishlar, o’qituvchining hayajonli hikoyalari vaqtida vujudga keladi. Shunga ko’ra o’quvchilar shaxsigata’sir ko’rsatish, bajargan ishlarida idrokiy xursanadchilikva qanoatlanish beruvchi o’quv faoliyatiga jalb qilish darsda o’qituvchi faoliyatini zarur tomonidir. O’qituvchining kayfiyati, uning saranjomli, e’tiborli bo’lishi yoki aksincha serzarda, parishonxotir bo’lishi bolalarga beriladi. Shunga ko’ra pedagogik odobga rioya qilish darsning pedagogik muvaffaqiyatini ta’minlovchi muhim talablardan biridar.

G) Gigiyenik talablar. Sinfda tegishli harorat tartibiga, yoritish normasiga va boshqa gigiyenik talablarga rioya qilish bolalar salomatligining garovidir. Shuning uchun ham o’qituvchi ularga rioya qilishini kuzatib borishi, bolalarning na jismoniy, na aqliy jihatdan charchashini oldini olishi uchun o’quv ishidagi bir xillikdan, bayonni bir ohangda bo’lishidan ehtiyot bo’lish, nazariy materialni har xil sezgi organlarni ishga jalb qilish imkonini beruvchi amaliy topshiriqlar bilan almashtirib borishi kerak.

Fikrlash faoliyatining kuchlanishini talab qiluvchi topshiriqlar ko’rgazmali qurol, tarqatma materialni ishlatish bilan darslik bo’yicha murakkab bo’lmagan topshiriq va mashqlarni bajarish bilan almashinishi kerak. Shuningdek, amaliy topshiriqlarni bajarishda shaxsiy gigiyena masalalariga alohida e’tibor berish lozim.

Tabiatshunoslik darsining tiplari. Darsda quyidagi struktkra qismlarini ajratish mumkin:

Tashkiliy qism.

Uy vazifasini tekshirish.

Yangi materialni bayon qilish.

O’quvchilarning mustaqil ishlari, yangi bilimlarni mustahkamlash, ularning o’zlashtirishlarani tekshirish.

Dars materialini umumlashtirish.

Uyga vazifa berish.

Baholarni sharhlash.

Dars strukturasi kurs mavzusi bo’yicha darslarning umumiy sistemasida uning qanday o’rin egallaganligiga bog’liq, ammo qanaqa bo’lishidan qat’iy nazar har bir dars tashkiliy, mantiqiy, psixologik jihatdan bir butun bo’lishi kerak. Metodik jihatdan to’g’ri tuzilgan darsda barcha bu tomonlar o’zaro bog’liqdir.

Tabiatshunoslik darsining didaktik maqsadini aniqlash-bu uning asosan nimaga yangi maqsadni o’rganishga, uni mustahkamlashga, takrorlashga va sitemalashtirish yoki o’zlashtirishni tekshirish va hisobga olishga bag’ishlanishini bedgilash demakdir.

Tabiatshunoslik darsi bar necha didaktik maqsadga ega bo’lishi mumkin, shunga qarab uning strukturasi va binobarin, darslarning tiplari har xil bo’ladi. Didaktik maqsadlarga qarab, darslar quyidagi tiplarga ajratiladi:

1. 
   birlashtirilgan (kombinitsiyalashgan) dars;
   
2. 
   yangi materialni o’rganiladigan dars;
   
3. 
   mustahkamlash darsi;
   
4. 
   predmetli dars;
   
5. 
   o’quv maydonchasida o’tkaziladigan dars;
   
6. 
   maktab jug’rofiya maydonchasida o’tkaziladigan dars;
   
7. 
   izohli o’qish darsi;
   
8. 
   kino va tele dars;
   
9. 
   takrorlovchi va umumlashtiruvchi dars;
   
10. 
    ekskursiya darsi.
    

Darsning qaysi tipi tanlanmasin, uning muvaffaqiyatli o’tkazilishi

o’qituvchining sistemali va har tomonlama tayyorlanishiga bog’liqdir.

«O’qituvchi-degan edi V.A.Suxomlinskiy-yaxshi darsga butun umr tayyorlanadi … Kasbimizning ma’naviy hamda falsaviy asosiva mehnatimizning texnologiyasi shunaqa: o’quvchilar oldida bilim chaqmoqlarini ochish uchun o’qituvchi inson donoligini, bilimlar Quyoshining abadiy yorituvchi nurlaridan bir minut ham ketmasdan yorug’lik dengizini yemirishi kerak», «Dars-bu o’qituvchining umumiy va pedagogik madaniyatining ko’zgusi, intellektual (farosat-zehn) bщyligining o’lchovi, uning bilim doirasi, erudisiyasi(bilimdonligining ko’rsatkichidir)».

Aytilgan har bir dars tipining xususiyatlarini qarab chiqamiz.: