Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Predmetli darslardan keyin o’qitish. O’quvchilarni tabiat jismlari bilan bevosita tanishtira borib, jismlarning tarkibiy qismlari va ularning amaliy ahamiyatini tahlil qilib, o’qituvchi shu jismlar to’g’risidagi bilimlarni mustahkamlash uchun o’quvchilar bilan tabiatshunoslik darslaridan: 2-sinfda «Termometr», 3-sinfda «Foydali qazilmalar», 4-sinfda «kompas bo’yicha oriyentirlash» va shu kabi maqolalarni o’qiydi. Suhbat jarayonida o’qituvchi predmetli darslardan o’rganilgan va darslikda ta’riflangan obyektlarning xarauterli xususiyatlarini taqqoslaydi.

Bundan tashqari darslar didaktik maqsadlariga qarab quyidagi tiplarga bo’linishi mumkin:

1. 
   yangi materialni o’rganish darsi;
   
2. 
   mustahkamlash darsi;
   
3. 
   ekskursiya darsi;
   
4. 
   o’quv tajriba uchastkasidagi dars;
   
5. 
   maktab jug’rofiya maydonchasidagi dars;
   
6. 
   izohli o’qish darslari;
   
7. 
   kino va tele darslar va boshqalar.
   

Yangmi materialni o’rganish darsi. Darsning bu tipi toza ko’rinishda uchramaydi. Biroq o’quv materialining o’ziga hosligi va o’quvchilar diqqatining barqaror emasligini hisobga olib, yangi materialni o’rganish asosiy maqsad hisoblangan darslar o’tkazilishi mumkin. Bu ishga darsda vaqtning ko’p qismi ajrtiladi, boshqa qismlari unga bo’ysunadi. Yangi materialni o’tishda ilgari o’rganilganlar bilan vorislik o’rnitish va yangi materialni ilgari o’zlashtirilganlar sistemasiga, kiritish uchun bolalarni yangi materialni qabul qilib olishga tayyorlovchi bo’lim va savollarni takrorlaydi. Bunday darsda o’rganiladigan materialni birlamchi mustahkamlash boradi.

Bu tipdagi dars strukturasi shunday bo’ladi: 1) yangi bilimlarni ongli o’zlashtirishi uchun zarur bo’lgan materialni takrorlash va kuzatishlar kundaligi bilan ishlash; 2) dars mavzusi va maqsadini bildirish; 3) yangi materialni o’rganish (kiritish suhbati, amaliy ish, o’qituvchi hikoyasi); 4) amaliy ish mazmuni bo’yicha suhbat; 5) o’quvchilarning mustaqil ishlashi (daftarlar, darslik, qiziqarli-idrokiy material, kontur va tabiiy xaritalar, dasturlashtirilgan kartochkalar va shu kabilar bilan); 6) o’quvchilarning o’rganilgan materialni tushunganliklarini tekshirish; ?) dars yakunini chiqarish; 8) uyga vazifa berish (qo’yilgan maqsadga qarab, u darsni hohlagan vaqtida berilishi mumkin).

Mustahkamlash darsi. Bu tipdagi darsda o’quvchilarning har xil topshiriqlar va tabiatshunoslikning boshqa predmetlar bilan aloqasining, shuningdek tabiat jismlari hamda xodisalarining o’zaro bog’lanishini ochib beruvchi ishlar bajarishlari markaziy o’rinni egallaydi.

Bu darslarning strukturasi quyidagicha bo’ladi: 1) oldinda turgan ishlarning maqsadini taklif qilingan topshiriqlarni bajarish uchun zarur bilim, o’quv va ko’nikmalarni esga olish (tiklash); 2) o’quvchilarning topshirilgan ishlarni bajarishlari; 3) o’qituvchining bajarilgan ishlarni tekshirishi; 4) uyga vazifa berish.

Bilim, o’quv va ko’nikmalarni kengaytirish va rivojlantirish, shuningdek yangi materialni qabul qilib olinishini osonlashtirish uchun bunday darslarda kelgusi mavzuni o’rganishga tayyorgarlik ishlari bajariladi. Masalan, jonli tabiat burchagi va o’quv tajriba uchastkasidan ishlab (ko’p yillik gulli-manzarali o’simliklarni parvarish qilish, ularni tupini bo’lish yo’li bilan ko’paytirish, rezavor meva butalari va meva daraxtlarini qishga tayyorlash, xona o’simliklarini o’tqazish va ko’paytirish, kulupnay ko’chatlarini o’tqazish, tuproqni yumshatish va xokozo) yoki tabiatdagi o’simlik zararkunandalari bilan tanishish.

Bu tipdagi darslarda eksakursiyalar yoki tabiiy obyektlar ustida uzoq kuzatishlar jarayonida o’zlashtirilgan bilimlarni qayta tiklash maqsadida ilgari o’quvchilar tayyorlagan albomlardan, sur’at sxema diafilmlardan foydalanish mumkin.

O’quv tajriba uchastkasidagi dars. Darsning bu tipidan faqat nazariy bilimlarnigina emas, balki konkret o’quv va ko’nikmalarni egallashda ham o’quvchilarga yordam berishi uchun foydalaniladi. O’quv tajriba uchastkasidagi darslar tabiat obyektlarini tabiiy sharoitlarda o’rganishga, o’simliklarni parvarish qilishga, qishloq ho’jaligi ish qurollari bilan ishlashga o’rgatish imkoniyatini beradi.

Bu darslarning bosh didaktik maqsadi-mehnatsevarlikni tarbiyalash bo’yicha bilimlarni chuqurlashtirishdir. Asosiy struktura elementlari-tashkiliy qism, o’qituvchining yo’l-yo’riq berishi, o’quvchilarning mustaqil ishlashidir.

Bir-ikkinchi sinf o’quvchilari o’quv-tajriba uchastkasidagi darslarni mehnat ta’limi bilan bog’liq holda, uchunchi-to’rtinchi sinflar-yana tabiatshunoslik kursini o’rganish bilan bog’liq holda o’tkazadilar.

Boshlang’ich sinflarning o’quvchilari o’quv-tajriba uchastkasida sabzavot va manzarali o’simliklar bilan ish olib boradilar. Tajribalar va ular bilan bog’liq bo’lgan kuzatishlar, ekskursiyalar, agrotexnik va texnik-texnologik ma’lumotlar, shuningdek o’quvchilar olishi kerak bo’lgan zarur o’quv va ko’nikmalar dasturida ko’rsatilgan. Tajribalarni o’tkazish rejasi tabiatshunoslik darsligida aks ettirilgan, shunga ko’ra o’quv tajriba uchastkasidagi darslarning eng muhim xususiyatlarini belgilab o’tamiz.

Bu tipdagi darslar boshqa har qanday dars kabi po’xta o’ylangan reja asosida aniq belgilangan mazmunda o’quvchilarning o’quv materialini qabul qilib olishni va o’zlashtirishni ta’minlovchi xilma-xil metod va uslublar qo’llanishi bilan olib boriladi, ammo ular har vaqt suhbat bilan boshlanadi, uning jarayonida o’qituvchi dars mazmuni va vazifasini tushuntiradi. Keyin amaliy ish o’tkazish uchun zarur bo’lgan material (urug’lar kuchatlar) o’rganiladi va shu darsda kerak bo’ladigan ilgari o’tilgan bilimlar takrorlanadi.

Uchastkadagi dars vaqtida suhbat sinfdagi o’sha metodik talabalarga muvofiq olib boriladi. O’rganiladigan material (urug’lar, ko’chatlar, o’simliklar) tabiiy holda ko’riladi. Suhbatdan keyin amaliy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan yo’l-o’yriqlar beriladi. So’ngra o’quvchilar amaliy ishni bajarishga kirishadilar.

Maktab oldi uchastkasidagi mashg’ulot rejasini keltiramiz:

1. 
   darsning vazifalari;
   
2. 
   darsga tayyorlanish;
   
3. 
   darsni jihozlash;
   
4. 
   dars o’tishning tashkil etish va metodikasi (dars mavzusi va maqsadini tushuntirish, muammoli savollar qo’ish, muammoli vaziyat vujudga keltirish, o’qituvchining tushuntirishi, o’qituvchining ish uslublarini ko’rsatishi, suhbat, ko’rsatilgan uslublarni o’quvchilar tomonidan takrorlanishi, butun sinf bilan amaliy ish bajarilishi, o’simliklarning parvarish qilish bo’yicha yo’l-yo’riqlar berish);
   
5. 
   Yakuniy suhbat.
   

Dars boshlanishidagidek tashkiliy ravishda tugallanishi kerak. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarga barja ish qurollarini to’plashi, ularni tozalab, ko’rsatilgan joyga qo’yishni taklif qiladi. Bir qism vaqt o’quvchilarning o’zlarining tartibga keltirib olishlari: ust va oyoq, kiyimlarini tozalashlari, qo’llarini sovun bilan yuvishlari va hokozolar uchun qoldiriladi. Darsni muvoffaqiyatli o’tishi va qat’iy intizomga erishish uchun o’qituvchi yana ish boshlangungacha har bir o’quvchiga u mehnat qiladigan uchastkani ko’rsatadi, shuningdek kerakli individual ish qurollarini va ekish materialini beradi. Har bir o’quvchi ish bilan band bo’lishi lozim, ish natijalari dars oxirida tekshirilishi va baholanishi kerak.