Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

G‘o‘za fotosintezining kunduzgi 
o‘zgarishi (Y.S.Nosirov, 1956) 
A-gullash fazasida, B-ko‘saklash fazasida, 1-
fotosintez jadalligi, 2 - yorug‘lik, 3-harorat,
4-havoning nisbiy namligi, 5-karbonat 
angidridning konsentratsiyasi. 
O‘simliklarning 
ontogenezida 
ham 
fotosintez 
jadalligi 
o‘zgaradi. 
Ko‘pchilik 
o‘simliklarda 
fotosintez 
jadalligi 
o‘sishning 
boshlanishidan to shonalash - gullash fazasigacha 
ortib boradi va maksimal darajaga erishadi. 

---

74 
Keyinchalik esa asta-sekin pasaya boradi. Bu asosan o‘simliklarning modda almashuvi jarayonining 
faolligi natijasidir. 
Vegetatsiya davri qisqa bo‘lgan ,efemer o‘simliklarning fotosintez jadalligining maksimal 
darajasi mart oyining oxiri aprel oyining boshlariga, ya’ni meva tugishning boshlanish davriga to‘g‘ri 
keladi. Butasimon va daraxtchil ko‘p yillik o‘simliklarning boshlanishidan oldin sodir bo‘ladi. Kuzga 
tomon fotosintez jadalligi pasaya boradi. 
FOTOSINTEZ VA HOSILDORLIK 
Fotosintez jarayonida o‘simliklarda organik modda hosil bo‘ladi va to‘plana boradi. Bu organik 
moddaning umumiy miqdori fotosintez va nafas olish jarayonlarining jadalligiga bog‘liq. YA’ni 
fotosintez jarayonida hosil bo‘layotgan organik moddaning nafas olish jarayoni uchun sarflanayotgan 
organik modda nisbatiga bog‘liq bo‘ladi: 
А = F – Д 
Bu yerda A-to‘plangan organik modda miqdori, Ғ-fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan organik modda 
miqdori, Д-nafas olish jarayoniga sarflangan organik modda miqdori. 
Dala sharoitida organik moddaning hosil bo‘lishini va to‘planishini ifodalovchi fotosintezning sof 
mahsuldorligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: 



Т
Л
Л
В
В
Ф
2
1
2
1
2
1




Bu yerda В
1
 
va В
2
tajribaning boshlanishida va oxirida o‘simlikda hosil bo‘lgan quruq modda 
miqdori (g), Л
1
va Л
2
-tajribaning boshlanishida va oxirida o‘simlik bargining sathi (м
2
) Т-tajriba 
davomidagi kunlar soni, F-to‘plangan organik moddaning miqdori (g/m
2
sutka). Sutka davomida 
to‘planadigan organik moddaning miqdori vegetatsiya davomida o‘zgarib turadi va u juda oz miqdordan 
boshlab to 15-18 g/m
2
gacha bo‘lishi mumkin. 
Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan va to‘plangan organik modda ikki gruppaga bo‘linadi: 1) 
biologik (У
biol.
), 2) xo‘jalik (У
xo‘j
). 
O‘simlik tanasida vegetatsiya davrida sintez bo‘lgan quruq moddaning umumiy miqdori biologik hosil 
deyiladi. Biologik hosilning xo‘jalik maqsadlariga ishlatiladigan qismi (donlari, urug‘lari, ildiz mevalari 
va boshqalar) xo‘jalik hosili deyiladi. 
Xo‘jalik hosilning miqdori har xil o‘simliklarda turlicha bo‘ladi va bu koeffitsiyent ( К
xo‘j 
) bilan 
ifodalanadi : 
биол
хуж
хуж
У
У
К

Umuman quyidagi sharoitlar yaratilganda eng yuqori hosildorlik darajasiga erishish mumkin: 1) 
ekinzorlarda barg sathini ko‘paytirish; 2) fotosintetik organning faol ishlash davrini uzaytirish; 
3)fotosintezning jadalligini va mahsuldorligini oshirish; 4) fotosintez jarayonida sintezlangan organik 
moddalarning harakatini va o‘simlik a’zolarida qayta taqsimlanishini tezlatish va hokazolar. 
Buning uchun esa hamma agrotexnik tadbir va choralar (o‘g‘itlash, sug‘orish, yerga ishlov berish, 
zararkunadalarga qarshi kurashish va hokazolar) o‘z vaqtida sifatli o‘tkazilishi zarur. 
6-MAVZU: