Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Manfiy (А-Б) va musbat geotropizm egilishlar A-burchoq, Б-g‘alladoshlar poyasi,
B-piyozning yosh poyasi
Agar ildizchalarning ustiga tush bilan bir-biridan 
ma’lum uzoqlikda belgilar qo‘ysak u holda ildizning 
qaysi joyi eng ko‘p cho‘zilsa shu joyning eng ko‘p pastga 
tomon egilganligini ko‘ramiz. To‘la o‘sgan joylarda esa 
hech qanday egilish bo‘lmaydi (96-rasm). Demak egilish 
ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lgan meristematik 
to‘qimalarda sodir bo‘ladi.
96-rasm. 
Ildizning geotropik reaksiyasi A-ildiz 
qinidagi statotsitlar, B-statotsitlarning tuzilishi, V-
ildizlarning geotropik egilishi, 1-ildizning 
boshlang‘ich gorizontal holati, 2-ikki soatdan keyin, 3-
7 soatdan keyin, 4-23 soatdan keyin, 5-yadro, 6-
statolitlar (amiloplastlar). 
Бошоқли ўсимликларнинг пояси ётиб қолганда илдизга яқинроқ қисмидан эгилиб, бутун 
гавдаси билан қайтадан кўтарилиш қобилиятига эга. Чунки бошоқли ўсимликларнинг бўғимлари 
ўсиш қобилияти жуда узоқ сақлайди. Шунинг учун ҳам улар горизонтал ҳолатга тушиши билан 
бўғимнинг пастки томони юқориги томонидан тезроқ ўса бошлайди ва поя юқорига кўтарилади. 
Ildizlarning esa aksincha yuqori tomoni pastiga nisbatan tezroq o‘sa boshlaydi. Ildizning geotropik 
sezgirligi uning eng uchidagi 1-2 mm joyida to‘planadi. Ch.Darvin (1880 y.) o‘z tajribalarida uchi 
kesilgan gorizontal o‘sib yerning tortish kuchini sezish qobiliyatini yo‘qotganliklari aniqlangan. 
O‘simlik yerning tortish kuchining yo‘nalishini qanday sezganligini aniqlash muhim ahamiyatga 
ega. Keyingi yillarda bu jarayon mexanizmini o‘rganish sohasida bir qancha ishlar qilindi. Ayniqsa o‘sish 
gormonlari haqidagi ta’limot bu masalani hal qilishda ancha yordam berdi. Bunda turli organlarning 
geotropik sezish zonasining o‘sish gormoni tayyorlovchi zona bilan to‘g‘ri kelish fakti muhim 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Tajribalarda- indolilsirka kislotaning (ISK) harakatini o‘rganish natijasida, uning 
geotropizmga ham aloqasi borligi aniqlandi. Bu gormon qayerda ko‘p to‘plansa o‘sha yerdagi 
hujayralarning o‘sishi tezlashadi. 
Ildizlarda sintezlanadigan abssizin kislota (ABK)-ingibitorning miqdori ham katta ahamiyatga 
ega. Bu birikmalar to‘plangan hujayralarning o‘sishi juda sekinlashadi. Ildizlar gorizontal 
joylashtirilganda, ABK o‘suvchi qismining pastki hujayralarida to‘planadi va ularning o‘sishini 
susaytiradi. Natijada o‘suvchi qismining yuqori hujayralari ISK ishtirokida tez o‘sadi va pastki 
hujayralarning o‘sishi esa ABK ishtirokida susayadi. Bunday jarayonlar natijasida ildiz pastga qarab 
egiladi. Keyingi yildlarda ildizning geotropizm harakati statolitlarga bog‘liq deb tushuntrilmoqda. 
Sitoplazmadagi statolit kraxmali joylashgan tanachalarga -amiloplastlar deyiladi. Statolitlarga ega bo‘lgan 
hujayralarga statotsitlar deyiladi. Ildizlarda statotsitlar vazifasini ildiz qinining markaziy hujayralari 
bajaradi. 

---

107 
Fototropizm deb o‘simliklarning yorug‘lik energiyasining yo‘nalishiga qarab burilish qobiliyatiga 
aytiladi. Yosh o‘simliklar va ularning o‘sish qismlari yorug‘lik manbasi tomonga qarab buriladi. Bunday 
harakat musbat fototropizm deyiladi. Bunday fototropizmni uylarda o‘stiriluvchi o‘simliklarda yaqqol 
kuzatish mumkin. O‘simlik o‘stirilgan tuvaklar derazaga yaqinroq joyda saqlansa, o‘simliklar yorug‘lik 
tushgan tomonga egiladi. Yorug‘lik manbaidan teskari tomonga qarab egilish manfiy fototropizm 
deyiladi. Barg plastinkasining quyosh nurlariga perpendikulyar ravishda joylanish qobiliyatiga 
diafototropizm deyiladi. Umuman darzoventral tuzilishga ega bo‘lgan organlar, ya’ni ustki va ostki 
tomonlarining tuzilishi farq qiladigan (barglar) organlar diafototropizmga, radial tuzilishdagi o‘q organlar 
esa - musbat yoki manfiy fototropizmga ega bo‘ladilar. 
Fototropizm qobiliyati asosan o‘simlikning yer ustki organlariga xos. Musbat va manfiy 
fototropizm doimiy bo‘lmay yorug‘lik kuchiga ham bog‘liq. Masalan, kuchsiz yoki meyoridagi 
yorug‘likda musbat xarakterga ega bo‘lsa, musbat egilishlar manfiy egilishlarga aylanadi. 
O‘simlik hayotida fototropizm katta ahamiyatga ega. Chunki o‘simliklar va ularning barglari 
yorug‘lik energiyasidan yaxshiroq foydalanish uchun eng qulay holatda joylashadi. Fototropik harakatlar 
umuman daraxtlarning soyasida, uy ichida va yorug‘lik siyrak bo‘lgan joylarda, ochiq joylarga nisbatan 
yaxshiroq seziladi. Fototropizm xlorofillning bo‘lishiga bog‘liq emas. Aksincha xlorofilli o‘simliklar 
(qorong‘ida o‘stirilgan) yashil o‘simlikga nisbatan ko‘proq sezgir bo‘ladilar. Shuning uchun ham odatda 
aniq fototropik tajribalar uchun qorong‘ida o‘sgan o‘simliklar ishlatiladi. Bunday tajribalar qorong‘i 
qutilarda va xonalarda olib boriladi. Yorug‘lik bir tomondagi kichkina teshik orqali kiradi. Bunday 
tajribalarda o‘sgan o‘simliklar yorug‘lik tushadigan teshik tomonga egiladi. Agar o‘simlikning o‘sish 
nuqtasini qora qog‘oz bilan yoki boshqa qalpoqcha bilan yopib,koyeoptil qismini butunlay qoplasak, 
poyada yorug‘lik tomonga egilish bo‘lmaydi. Aksincha poyaning pastki qismini ochiq qoldirsak, o‘simlik 
butunlay yoritilgandek egiladi. Demak yorug‘likni faqat o‘simliklarning apikal qismidagi meristematik 
to‘qimalar sezadi va unga javob qaytaradi. 
Musbat fototropizim mexanizmi shundan iboratki, poyaning yoritilgan tomonidagi o‘stiruvchi 
gormonlar (ISK) qarama-qarshi tomonga (yoritilmagan) tomoniga ko‘proq siljiydi. Natijada poyaning 
yoritilgan tomonidagi hujayralarning o‘sishidan yoritilmagan tomonidagi hujayralarning o‘sishi jadalroq 
bo‘ladi va poya egiladi. 
Yorug‘lik spektrining hamma nurlari ham bir xil fototropik ta’sir qilavermaydi. Uning qizil 
nurlari eng oz ta’sir etadi va qisqa to‘lqinli nurlar tomoniga ortib boradi. Spektrning ko‘k rangli (465 nm) 
qismida eng yuqori fototropik sezgirlik bo‘ladi, keyin spektrning ko‘k-binafsha rangli qismida pasaya 
boshlaydi. 
O‘simliklarda kimyoviy moddalarning ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan harakatga xemotropizm 
deyiladi. Bu hodisa organizmlarga o‘zlarining ildiz, gif va so‘rg‘ichlarini ozuqa manbaiga yo‘naltirishga 
yordam beradi. Xemotropizm musbat va manfiy bo‘lishi mumkin. Musbat xemotropizm asosan turli 
ozuqa moddalari ta’sirida vujudga keladi. Chunki ildizlar ular tomonga o‘sadi. Manfiy xemotropizm 
kislotalar, ishqorlar va boshqa har xil zaharli moddalar ta’sirida vujudga keladi. Bu xususiyatlar ildizlar 
uchun katta ahamiyatga ega. Xemotropizm tufayli ildizlar tuproqdagi organik va anorganik o‘g‘itlarga 
tomon o‘sadi va ulardan yaxshi foydalanadi. Ildizlar noqulay kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan tuproq 
qatlamidan qochadi. 
O‘simliklarda muhitning namligi ta’sir qilishi natijasida sodir bo‘lgan harakatga gidrotropizm 
deyiladi. Bu harakat ko‘proq ildizlarda bo‘ladi. Nam tuproq ichida notekis tarqalgan vaqtda ildizlar 
namliroq joylarga yo‘naladi. Hatto ochiq havoda ham ildizlarning namlangan sathlar tomonga qarab 
egilganliklarini kuzatish mumkin. Gidrotropik sezgirlik ham ildizning ichida bo‘ladi. 
O‘simliklarda harorat ta’siri natijasida sodir bo‘ladigan harakat termotropizm deyiladi. Bunda 
haroratning notekis tarqalishi natijasida ildizlarning va poyalarning egilishi yuzaga keladi. Bu holda 
musbat va manfiy termotropizmlar mavjud. Optimumdan pastroq nisbiy haroratda o‘simliklar issiqroq 
tomonga egiladi (musbat termotropizm), optimumdan yuqori haroratda, ular aksincha sovuqroq tomonga 
egiladi (manfiy termotropizm). Harorat darajalari o‘simlik turlariga bog‘liq. Masalan, harorat no‘xatlar 
uchun 320S va makkajo‘xori uchun 38 0S dan kam bo‘lganda musbat egilishlar, undan oshganda - manfiy 
egilishlar sodir bo‘ladi.