Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

MINERAL ELEMENTLARNING YUTILISH MEXANIZMI 
Fanda ancha vaqt o‘simlik ildizlariga tuproqdan mineral moddalarning kirishi transpiratsiyaga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq, ya’ni transpiratsiya kuchi ta’sirida suvning o‘simlik ildizlariga va so‘ngra tana 
orqali barglarga qarab harakat qilish jarayonida juda suyuq tuproq eritmasi ham deyarli o‘zgarmasdan 
o‘simlik ildizlariga kiradi, degan fikr hukm surgan. Keyingi yillardagi tekshirishlar, bu jarayonning ancha 
murakkab ekanligini va o‘simlikka kirib unda to‘planayotgan mineral moddalarning miqdoriga mutanosib 
bo‘lganligini ko‘rsatdi. 
Shunday qilib, o‘simlik ildizlariga mineral tuzlar uzluksiz so‘riladigan suv bilan passiv ravishda 
kiradi, deyilgan tushunchaning asossiz ekanligi aniqlandi. Lekin bundan mineral tuzlarning 
o‘zlashtrishida tranpiratsiya oqimi hech qanday ahamiyatga ega emas degan ma’no chiqmaydi. Chunki 
ildiz hujayralari orqali traxeya va naylarga o‘tgan mineral moddalar, ksilema shirasi holatida o‘simlikning 

---

45 
boshqa organlariga transpiratsiya kuchi orqali taqsimlanadi.Ildizlarning asosiy so‘ruvchi qismini tashkil 
etgan tukchalar tuproqdan suv va mineral elementlarni yutadi. Bu ikkala jarayon bir-biriga bog‘liq bo‘lsa 
ham,ammo ularning ildizlarga kirish mexanizmi har xil. Chunki o‘simliklarning mineral oziqlanishi juda 
murakkab xarakterga ega. U biofizik, bioximik va fiziologik jarayonlarni o‘z ichiga oladi va asosan ikki 
bosqichda sodir bo‘ladi:
1)
radial transport
2)
ksilema shirasining transporti. 
Radial transport mineral moddalarning ildiz tukchalarining yuzasidan yutilishidan boshlanib, 
hujayra qismlari va to‘qimalar bilan ma’lum munosabatlari natijasida traxeidlar va ksilema naylarining 
mineral moddalarga to‘lishi bilan yakunlanadi. Ksilema naylaridagi shira esa o‘simlikning boshqa 
qismlariga transpiratsiya kuchi va ildiz bosimi hisobiga ko‘tariladi va taqsimlanadi. 
O‘simliklarning to‘qimalarida to‘plangan oziqa moddalarning miqdori ular o‘sib turgan 
sharoitdagi miqdoriga (ya’ni tuproqdagi) nisbatan bir necha baravar ko‘p. Bu o‘simliklar hujayrasida 
zarur elementlarni tanlab yutish va ularni to‘play oladigan maxsus mexanizmlar mavjudligidan dalolat 
beradi. 
 
38-rasm.