Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

18-mavzu: O’rta Osiyoda arablarning mustamlakachilik siyosati va unga qarshi kurash. (2 soat)

Reja:

1. 
   Arablarning Movarounnahrda olib borgan siyosati
   
2. 
   Arablarga qarshi harakatlar
   
3. 
   Arablar siyosatining madaniy hayotga ta’siri
   

1-masala
Arab bosqning oqibatlari vayron qilindi, suv inshootlari buzib tashlandi, ekinzorlar payhon qilindi, qimmatbaho buyumlar olib ketildi,aholi qirib tashlandi, jang qilish uchun majburlab aholi olib ketildi, iqtisodiyot tanazull bo‘ldi, yaxshi joylarga arablar kelib joylashdi, ularni oziq ovqat bilan ta’minlash zarur edi. Xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-719) murakkab vaziyatni hisobga olib, bo‘ysundirilgan yerli xalqlar bilan kelishish siyosatini amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Uning yerlarni bundan buyon zabt etishni to‘xtatish hamda moliyaviy isloh o‘tkazish to‘g‘risida farmon berdi.
Bunga binoan musulmon arablar bilan bir qatorda islomni yangi qabul qilgan yerli xalqlardan xiroj va jiz'ya soliqlarini olish bekor qilindi. Ammo Xuroson noiblari uni bajarishdan bosh tortadilar. Ular hatto aholi hali yuzaki musulmon, jiz'yadan ozod qilish uchun xatnaga e'tibor berish ham lozim, degan beandishalikka boradilar. Biroq Movarounnahr zodagonlarining ko‘pchiligi o‘zini haqiqiy musulmon deb hisoblab, soliq to‘lamay qo‘yadi. So‘ngra xalifalik ma'muriyati bir yo‘la hammadan jiz'ya olish haqida buyruq beradi. Natijada Movarounnahrda yoppasiga islomdan chiqish va eski dinlarga qaytish boshlanadi. Buning oqibatida mahalliy mulkdorlar bilan arab ma'muriyati o‘rtasida ziddiyat keskinlashib, butun mamlakatda bosqinchilarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi.
721-yilda Said Xaroshiy Xurosonga noib qilib tayin etiladi. U Iroqda xalq qo‘zg‘olonini bostirishda shafqatsizligi bilan dong qozongan edi. Unga sug‘dliklar qo‘zg‘olonini bostirish va ularni islomga qaytarish vazifasi topshiriladi. Said Xarashiyning qo‘zg‘olonchilar bilan olib borgan muzokaralari natijasida G‘urak boshliq Sug‘d mulkdorlarining bir qismi arablar tomoniga o‘tadi. Qo‘zg‘olonchilarning qolgan qismi Farg‘onaga chekinishga majbur bo‘ladi. Xo‘jandda bo‘lib o‘tgan jangda qo‘zg‘olonchilar yengiladi. Said Xarashiy Movarounnahr shahar va qishloqlarida jazo choralarini kuchaytiradi. Biroq, qo‘zg‘olonni to‘la bostirishga erisha olmaydi.
728 yili Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arablar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xuroson noibi Ashros islom dinini qabul qilganlardan xiroj va jiz'ya soliqlarini olmaslikka qaror qiladi. Lekin mahalliy hokimlar xiroj olishda davom qilishadi. 738 yilgacha deyarli 10 yil davomida Movarounnaxrning barcha xududlarida arablarga qarshi harakatlar avj oladi. Ularga turklar ham yordamga keladi. Arablar qo‘lida Movarounnaxrning 2 taDabusiya va Samarqand shaxrigina qoladi. Sharxrisabz Kesh yaqinida bo‘lgan jangda arablarning birlashgan qo‘shini g‘olib keladi. Shundan keyin mahalliy zadogonlar tinch yashash maqsadida Arablar tomoniga o‘tadilar.
Zodagon dehqonlarning ko‘pi o‘z chokarlari va kadivarlari bilan islomni qaytadan qabul qilib, arablar tomoniga o‘tadilar. Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor (738-748) mamlakatda o‘z mavqeyini Arab istilochilari zulmiga mustahkamlab olish maqsadida moliya islohoti Movarounnahrda o‘tkazadi. Islomni yangi qabul qilgan kishilar 720-yilda G‘urak va jiz'yadan ozod etilgandi. Ular e'tiqodidan qat'i nazar ularning xiroj to‘lashi shart qilib qo‘yiladi. Shu asosda Movarounnahr va Xurosonning barcha viloyatlari uchun xiroj miqdori belgilab beriladi. Milodiy 737 yilda Asad vafot etgach, Nasr ibn Sayyor halifa qilib tayinlanadi. U o‘zining saxiyligi va kuchliligi bilan ajralib turgan. Uning 9 yillik hukmronligi davrida murakkab vaziyatlarni adolatli tarzda hal qilib borgan. U Shash, Farg‘ona xududlarida tinchlik yo‘li bilan o‘ziga bo‘ysundirdi. Transaksoniya, Farg‘ona va Xuroson xududlarida tinchlik hukmron bo‘lgan⁵⁹. IN A.H. 120 (737) 1 Asad died, and was succeeded by Nasr ibn Sayyār, one of the ablestrulers and generals ever sent to the East in Mohammedan times. He was as generousashe was strong, and seems to have won the affection of those under him. During the nineyears of his governorship his position was by no means an easy one, for he hadtocontend with the growing influence of the faction,2 and to support, with aloyalty worthy of a better cause, the last degenerate representatives of the house ofUmayya.
Shu bilan birga Nasr mahalliy mulkdorlar bilan yaqin aloqa o‘rnatish va ular yordamida mamlakatni itoatda tutib turishga harakat qiladi. Shu maqsadda u xalifalik tomoniga o‘tgan yirik dehqonlarning avvalgi imtiyozlarini tiklaydi. Oliy martabali arab lashkarboshilari bilan mulkdor dehqonlar o‘rtasidagi qon-qarindoshlik aloqalari o‘rnatilishini himoya qiladi. Ayni vaqtda o‘zi ham namuna ko‘rsatib, Buxorxudotning qiziga uylanadi. Bunday siyosat natijasida, shubhasiz, arablar bilan mahalliy zodagonlar o‘rtasida ma'lum darajada ittifoq yuzaga kela boshladi. Ammo bu ozodlik yo'lida olib borilayotgan xalq harakatlariga barham bera olmaydi. Movarounnahr xalifalikdagi eng notinch va isyonkor o‘lkalardan biri bo‘lib qolaveradi. O‘rta Osiyoda islom dinining tarqalashi va mustahkamlanishi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilgan. Birinchi bosqichi arablarning O‘rta Osiyoga bostirib kirish jarayoni bilan boshlangan bo‘lsa, (6 asr) ikkinchi bosqich O‘rta Osiyoda mustaqil davlatlarning shakllanish jarayoni bilan bog‘liq.Shu davrdan boshlab, mahalliy aholining islom diniga bo‘lgan munosabati o‘zgara boshlagan. 8 asrning ikkinchi yarmi. Birinchi bosqichda arablar bosib olgan xududlarida islom dini g‘oyalarini yoyishni asosiy maqsad qilib qo‘ygan emas, ular birinchi navbatda harbiy siyosiy va talonchilik g‘oyalari ilgari surilgan.
Buni o‘sha davrdan bizgacha yetib kelgan yozma manbalar ham tasdiqlaydi.
1 chidan tomonlar o‘rtasida tuzilgan sulh nomalarida islom diniga e’tiqod qilish sharti qo‘yilmagan.Ularda faqat ma’lum miqdorda tovon to‘lash yoki aholisidan qanchadir qul berish va hk. shartlari mavjud bo‘lgan.
Birinchi bosqichda o‘z hohishiga ko‘ra islom dinini qabul qilgan aholining soni ham kam bo‘lgan. Ularni bosib olgachgina, turli yo‘llar bilan islom diniga e’tiqodni talab qilishgan. Jumladan Narshahiy ma’lumoticha, hijriy 94 yilda (716 yilda) Kutayba ibn Muslim Buxoroda machit qurgandan keyin, aholiga har juma kuni shu yerda to‘planishni buyurgan. Jarchi esa, har juma kuni kim machitga kelib, nomoz o‘qisa unga 2 dirham (1-dirham 3,186 gr kumush) berishni va’da qilgan. Bu paytda Buxoro aholisi arab tilini bilmaganliklari sababli oyatlarni fors tilida o‘qishgan. Birinchi bosqichda arablar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan. Birinchi bosqichda O‘rta Osiyoning barcha xududlarida islom targ‘iboti kuch bilan aholiga singdirishga harakat qilingan. Bu o‘zining samarasini bergan.Ko‘pchilik aholi islomni nomigagina qabul qilgan va jizya solig‘ini to‘lamaslik uchun. Islomlashtirishining ikkinchi bosqichi VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu darvda missionerlik haraqati, targ‘ibot bilan islom diniga da’vat qilinadi. Bular orasida islomning mohiyatini anglab, hadisshunos va sharhlovchi buyuk allomalar yetishib chiqadi. Abu Xanifa (699-767 gg.), Abu Muslim (ubыt v. 755 g.), Muxammad al-Buxori (810-870 gg.), at-Termizi (umer v konse IX v.), Bayazid Bistami (umer v 874 g.) i dr. Isom dini targ‘ibotining keng yoyilishi afaqat e’tiqod qilish bilan, balki uning mohiyati anglib, o‘zlari ham targ‘ibotchiga aylanganlar. Islomning targ‘iboti sufistlar alohida o‘rinnni egallagan. XI-XP asrlardan ularning turli hil yo‘nalishlari paydo bo‘lgan: naqshbandiy, kubroviya, qadiriya, yassaviya kabi tariqatlari islom dunyosida alohida iz qoldirgan.
- Xiroj yer va dehqonchilikdan keladigan daromadning 1/3 qismida olingan,
-zakot, chorva , savdo va hunarmandchilikdan 1/40 miqdorida olingan,
-jizya musulmon bo‘lmaganlardan o‘rtacha 24 dirhamdan iborat bo‘lardi.
721-722 yillarda Panjikent hokimi Devashtichning qo‘zg‘oloni Samarqand Sug‘di ixshidi (podshosi) Tarhunning qatiyatsizligidan norozi bo‘lib, bir vaqtni o‘zida o‘zini Samarqand taxti da’vogari deb e’lon qiladi va arablarga qarshilik ko‘rsatishni boshlab yuboradi. Ammo, arablar kuchli kelib, Devashtich qo‘shinlari bir necha zarbalardan so‘ng, tog‘ tomon chekinadilar va tog‘dagi Mug‘ qal’aga oila va barcha yaqinlari bilan joylashib oladilar. Devashtich Mug‘ qal’aga chekinganda saroy arxivini ham birga olib ketgan bo‘lgan. Arab qo‘shinlari mudofaachilarni u yerda ham tinch qo‘ymadi. 722 yilda ikki orada qattiq janglar bo‘lgan, qal’a esa vayron qilingan. Arab qo‘mondanligi Devashtichni Xurosondagi halifalik noibi hukmiga yuboradi. Devashtich Xuroson noibi qo‘ygan shartlarni qabul qilgach, uni Sug‘dga go‘yo qaytarib yuboradi. Ammo, xufiya buyruq asosida Rabinjon (Kattaqo‘rg‘on shahri yaqinidagi ilk o‘rta asrlar shahar xarobasi) zardushtiylar qabristonida oyoq-qo‘llarini yog‘ochga mixlash yo‘li bilan qatl qiladilar. Mug‘ qal’asida qolib ketgan sug‘d arxivi rosa 1210 yil o‘tgach, 1932-33 yillarda topildi. Mutaxassis olimlar Mug‘ qal’a hujjatlarini o‘rganib bir necha turkumlarga ajratganlar. 723-724 yillarda Sirdaryo bo‘yidaChoch , Sug‘d, Parkana ixshidlari va turk xoqonligi arablarga qarshi harbiy ittifoqi tashkil qilib qarshi kurash olib borganlar. 739 yilda arablar Choch va uning ittifoqchilariga qarshi yangi hujum uyushtiradilar. Jang davomida arab lashkarboshisi Xoris ibn Surayj sug‘diylar tomoniga o‘tib ketadi