Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Хабермас Ю.
 Вовлечение другого // Очерки политической теории. – М., 
1999. – 42-б.  

---

Bularning barchasi  hozirgi davr  aniq  maqsadga va qadriyatga qaratilgan  oqilona 
harakatning  roli  kuchayishiga  olib  kelmaganini,  balki  yangi  turdagi  harakatni 
vujudga keltirganini anglatadi. Bu harakatni ruhiy harakatlarning tur xillari qatoriga 
kiritish  mumkin.  Madaniyat  sotsiologiyasi  tanlangan  uslub  bilan  belgilanadigan 
harakatni  o‘rganadi.  Uslub  estetik  mayllarga  muvofiq  tanlanadi.  L.A.Ionin  ta’biri 
bilan aytganda, an’ana va qonun ijtimoiy arbob yoki ijtimoiy guruhdan yo‘l tanlash 
imkoniyatini  tortib  oladi,  individ  yoki  guruhda  yo‘l  tanlash  imkoniyati  paydo 
bo‘lganida esa, uslub haqida gapirish mumkin bo‘ladi.  
An’ana va qonun muayyan harakatlarni qat’iy belgilaydi va individ yoki guruhning 
xatti-harakatlariga amalda anonim tus beradi. Hozirgi turmush tarzi esa, aksincha, 
harakat  va  xulq-atvorning  butunlay  har  xil,  ba’zan  hatto  muqobil  andozalarini 
tanlash  imkoniyatini  beradi.  Ularni  qonunlar  bilan  emas,  balki  uslublar  bilan 
solishtirish o‘rinliroq bo‘ladi, zero mazkur madaniyat yoki din qabul qilgan qonun 
doimo bitta bo‘ladi va u boshqa qonunlarni inkor etadi. Uslub esa mohiyat e’tibori 
bilan ko‘p sonli uslublardan biri hisoblanadi.  
Simvolik  interaksionizm  konsepsiyasiga  muvofiq,  bajaruvchining  maqsadi  – 
vaziyatning  ayrim,  konkret  tavsifini  quvvatlash  va  shu  tariqa  voqelikka  o‘z 
munosabatini ifodalash. Tomas va Znanetskiy teoremasiga muvofiq, «agar biz ayrim 
vaziyatni  real  deb  belgilasak,  u  o‘z  oqibatlariga ko‘ra  ham  real  bo‘ladi». Ijtimoiy 
dunyo  –  bu  taxminiy  ifodalar  dunyosi.  Odamlarning  harakatlari  ijtimoiy  o‘zaro 
aloqaning  u  yoki  bu  ishtirokchisi  nimani  ifodalamoqchi  bo‘lganligi  haqidagi 
muayyan  tasavvurga  asoslanadi.  Ammo  bu  ifodalar  qay  darajada  aniq 
tushunilganiga  yuz  foiz  ishonish  mumkin  emas.  Kundalik  hayotda  biz  o‘z 
ishlarimizni  deyarli  yuritmasligimiz,  qarorlar qabul qilmasligimiz va  maqsadlarga 
erishmasligimizni  statistik  yoki  ilmiy  jihatdan  tushunib  yetishimiz  ham  juda 
muhimdir.  Biz  doim  taxminlar  bilan  yashaymiz.  Natijada  o‘zgalar  niyatini  aniq 
taxmin  qilish  muammosi  yuzaga  keladi.  Bu  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  cheksiz 
muammodir.  Niyatlari  tushunarli  bo‘lishi  uchun  ijtimoiy  arbob  o‘z  harakatlarini 
simvollashtirishni amalga oshiradi.  
Shu narsa diqqatga sazovorki, U.Tomas o‘z maqsadlarini statistik belgilash haqida 
gapiradi.  Fizika,  biologiya  va  iqtisodiyotda  dinamik  qonunlar  o‘rnini  statistik 
qonunlar  egallashi  determinizmning  yangi,  murakkablashtirilgan  ko‘rinishi  paydo 
bo‘lishiga  olib  keldi.  Tomas  ehtimollikni  statistik  belgilash  ham  bashorat 
ob’ektining  xususiyatiga  ko‘ra  bizga  to‘g‘ri  kelmasligini  qayd  etadi.  Ammo  bu 
fikrga qo‘shilish qiyin. 
Taxminiy mo‘ljallar imkoniyatlar, ya’ni ehtimolliklar bilan ish ko‘radi va inson u 
yoki  bu  voqeaning  yuz  berish  ehtimoliga  hech  bo‘lmasa  taxminiy  baho  berishga 
moyil. Agar biron-bir odamning xulq-atvoriga ko‘p narsa bog‘liq bo‘lsa, bashorat 
muallifi  uni  mumkin  qadar  aniqroq  qilishga  intiladi.  Buning  uchun  u  bo‘lg‘usi 
sherigi haqida mumkin qadar ko‘proq ma’lumot olishga, uning oldingi xulq-atvorini 
tahlil qilishga, shuningdek uning fikrlash jarayoniga mavjud barcha vositalar bilan 
ta’sir  ko‘rsatishga  harakat  qiladi.  Ayni  shu  omil  ilmiy  induksiyani  ommaviy 
induksiyadan  ajratish  imkoniyatini  beradi.  Bu  yerda  aynan  ilmiy  induksiyaga  xos 
bo‘lgan turli vositalar: qarama-qarshi holatni izlash, sababiy bog‘lanishlarni izlash, 
kuzatish va hatto eksperiment mavjud bo‘lishi mumkin. Agar ilmiy induksiya uchun 

---

sharoitlar  yetarli  bo‘lmasa,  o‘zaro  aloqa  ham  cheklangan  bo‘ladi.  Sharoitlar 
umuman mavjud bo‘lmagan taqdirda esa ijtimoiy arbob har qanday turdagi o‘zaro 
aloqadan  o‘zini  tiyadi.  «Birinchi  uchragan»  odamga  ishonib  chuv  tushgan 
individlarga jamoatchilik tanbehi beriladi.  
Bizning  bilimimiz  eng  avvalo  taxminiy  xususiyat  kasb  etadi  va  taxminiy 
xulosalarimiz  lozim  darajada  apodiktik  emas,  degan  tezisning  ilgari  surilishi 
tasodifiy bir hol emas. Uning ildizlari pragmatistlarning falsafiy ta’limotiga borib 
taqaladi,  pragmatistlar  esa,  o‘z  navbatida,  induktiv  mantiq  va  taxminiy  xulosalar 
bilan uzviy bog‘langan nominalizm va empirizm an’anasiga tayanadi.  
Tomasning  fikrlariga  deduksiya  va  induksiyani  abduksiya  bilan  almashtirishni 
taklif  qilgan  Pirs  va  Jeyms  falsafasi,  hech  shubhasiz,  kuchli  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Pragmatizm  ko‘pincha  amerikacha  falsafiy  yo‘nalish  sifatida  tavsiflanadi.  Uning 
asoschisi  Charlz  Pirs  inson  harakatini  «atrofida  barcha  falsafiy  tushunchalar  va 
konsepsiyalar aylanadigan va shakllanadigan o‘q»qa aylantirgan. Ayni shu sababli 
bilish faoliyatining tashqi borliqqa bo‘lgan munosabati haqidagi klassik masalalarni 
o‘rganishdan voz kechilgan.  
Pirs  bilim  haqida  emas,  balki  ishonch  haqida  gapirishni  taklif  qiladi.  Bunda  u 
ishonch  deganda  muayyan  tarzda  harakat  qilish  odatini  tushunadi.  U  bilim  va 
bilmaslikni, haqiqat va ishtibohni emas, balki ishonch va shubhani bilish jarayonini 
tavsiflovchi asosiy kategoriyalar deb hisoblaydi. Haqiqat umum ahamiyatiga molik 
bo‘lgan,  ya’ni  tadqiqotchilarning  cheksiz  hamjamiyati  tomonidan  e’tirof  etilgan 
ishonchdir.  Tushuncha  o‘tmish  nuqtai  nazaridan  emas,  balki  yuz  berishi  mumkin 
bo‘lgan oqibatlari, ya’ni kelajak nuqtai nazaridan qaralishi lozim.  
Yangi davr falsafasi mexanik sababiyat foydasiga voz kechgan maqsad tushunchasi 
unga yana inson faoliyati tushunchasi sifatida qayta boshladi. Fallibilizm (xatolilik) 
prinsipi:  inson  bilimlari  voqelik  bilan  mutlaqo  muvofiqlik  holatiga,  ya’ni  mutlaq 
haqiqatga  hech  qachon  erishmaydi.  Mutlaq  haqiqat  bilish  jarayoniga  yo‘l 
ko‘rsatuvchi va unga tuzatishlar kirituvchi yetakchi g‘oyadir.