|
Oraz Aristotel falsafasidagi aksidensiyani bildiradi.
Farobiyning
tushuntirishicha, orazni besh sezgi organlari yordamida his etamiz. Xususan, rang
ko`rish sezgi organi orqali; ovoz eshitish organi orqali; maza-ta’m maza sezgi
organi orqali, predmetlarning holati: sovuq-issiqligi, qattiq-yumshoqligi tana
sezgisi orqali, hid hidlash organi orqali his etiladi. Bu sezgi organlari insondan
tashqari hayvonlarda ham mavjuddir.
6
Demak, yuqoridagi sezgi organlari barcha
jonzodlarga xos. Ular orqali har qanday jonzod o`zini qurshab turgan olamni
amaliy biladi, unga moslashadi. Insonning sezgi organlari yordamida hosil qilgan
bilimi hissiy yoki amaliy bilim sanaladi. Bo`lardan tashqari inson xayol surish,
nutq yordamida ham bilimga ega bo`lishi mumkin. Bilishning bu yo`li quvvai
notiqa va quvvai mutaxayila deyiladi. Notiqa quvvati boshqa barcha quvvatlarning
(sezgilarning) yetakchisi, raisasidir. Hissiy bilim bilishning asosi, tayanch nuqtasi
sanaladi. U insonni qurshab turgan olam uzvaridan har birini alohida ko`rish,
ushlash, eshitish, mazasini tatish, xidlash orqali hosil qilinadi. hissiy bilim bilish
jarayonining markaziy nuqtasi sanalsa ham, lekin u ko`pincha aldab qo`yishi
mumkin. Masalan, quyosh yer atrofida aylanayotganday ko`rinadi. Aslida esa
aksincha. Shuning uchun bizning ajdodlarimiz hissiy bilish bilan idrokiy bilishni
ajratganlar. Idrokiy bilish hissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash, umumlashtirish,
hissiy bilimlarning hosil bo`lishiga asos bo`lgan orazlar (aksidensiyalar) zamirida
yashiringan mohiyatni-jovharni aniqlash orqali hosil qilinadi. Masalan, tanada
isitmaning ko`tarilishini aniqlash hissiy bilim sanaladi. Lekin har qanday harorat
o`z-o`zidan ko`tarilmaydi. Uning ma’lum ichki sabablari bor. Ana shu sababni
aniqlash isitmaga o`xshash, u bilan bog`liq bo`lgan bir qancha hissiy bilimlarni
solishtirish, qiyoslash, umumlashtirish orqali amalga oshiriladi va isitma nimaning
tashqi alomati ekanligi aniqlanadi. Solishtirish, qiuoslash, mantiqiy umumlashtirish
5
Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. –Tошкент: Шарқ, 2001.
6
Форобий. Фозил одамлар шаҳри. –Tошкент: Шарқ, 1984.
orqali hosil qilingan bilim idrokiy, nazariy bilim sanaladi. Bu bilim orqali orazlar
zamiridagi javhar belgilanadi. Har qanday fan ana shu bilimlarni keltirib chiqara.
Bundan ko`rinadiki, hissiy (fahmiy) bilim tajriba, amaliyot, bevosita kuzatish
bosqichi sanalib, xaqiqiy nazariy (idrokiy) bilim amaliy bilimlarning o`zaro
munosabatini o`rganlish, umumlashtirish orqali hosil qilinadi va bu bilimga ega
bo`lish har qanday fanning bosh maqsadi sanaladi. Bilishning bu ikki bosqichi
hozirgi davrda barcha fan vakillari tomonidan e’tirof qilinadi. Ana shu ikki bosqich
haqida ilk marta ma’lumot bergan bobokalonimiz Abu Nasr Farobiy bilan har
qancha faxrlansak arziydi.
Har bir fan kishilarning amaliy ehtiyoji tufayli vujudga keladi. Buyuk
ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham "Geodeziya" asarining kirish qismida har bir
fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan vujudga kelishini aytadi.
7
Fanlarning kelib chiqishli haqida ilk ma'lumot Abu Nasr Farobiy tomonidan
beriladi. Uning fikricha, har bir fan javhar (substansiya) va oraz (aksidensiya)larni
o`rganlish asosida kelib chiqadi. Xususan, sonlar to`g`risidagi ilmning paydo
bo`lishi haqida quyidagilarni yozadi: "...birliklardan vujudga keluvchi sanoqsiz va
juda ko`p miqdorni tashkil qiluvchi son substansiyaning turli usullar bilan
qismlarga ajratish va uning turli birliklardan iboratligi natijasida kelib chiqqandir.
Substansiya o`z tabiati jihatidan cheksiz darajada bo`laklarga ajratib keta olishligi
sababli, son ham o`z tabiati jihatidan cheksizdir. Son to`g`risidagi ilm - bu
substansiya bo`laklarini bir-biriga ko`paytirish, birini ikkinchisiga bo`lish, birini
ikkinchisiga qo`shish, birini ikkinchidan ayirish, agarda bu bo`laklarning negizi
bo`lsa, negizini topishga va ularning muvozanatini aniqlashga qaratilgan ilmdir.
Sonning qanday kelib chiqqanligi, uning vujudga kelishi va ko`payishi, uni u
mavjudlik darajasiga olib kelgan, imkoniyatdan voqelikka hamda yo`qlikdan
borliqqa aylantirgan sabab nimadan iborat ekanligi yuqorida aytilganlardan aniq
ko`rinib turibdi. Bu ilmni yunon donishmandlari arifmetika deb ataydilar."
8
Substansiyaning ko`p bo`laklarga ajrala boshlashi va ulardan har birining ma'lum
figuralarga (uchburchak, to`rtburchak va h. k) ega bo`lishi va figuralarni
o`rganlaligan ilmga ehtiyoj tug`dirdi. Ana shu ehtiyoj tufayli geometriya fani
vujudga keldi. Substansiyaning harakatchanligi ta’kidlanishi bilan birga, osmon
harakatini o`rganluvchi ilm vujudga kelganligini aytadi. Bu yil oldingi ikki ilm:
arifmetika va geometriyaga asoslanishi, bu ilmlarsiz mavjud bo`lmasligi
ta'kidlanadi va bu ilmning nomi astronomiya ekanligini yozadi. Substansiya
harakatdan tashqari ovozga ham ega bo`lishi va bu belgini o`rganluvchi musiqa
fani vujudga kelganligini aytadi. Substansiya qizarish-oqarish, uzayish-torayish,
ko`payish-kamayish, tug`ilish-o`lish, kasallanish-sog`ayish kabi belgilarga ham
ega bo`ladi. Substansiyaning bunday o`zgarishlarini o`rganishga ehtiyoj tufayli
tabiat to`g`risidagi fan paydo bo`lganligini bayon qiladi. Bo`lardan so`ng ilohiyot
ilmining, undan keyin til haqidagi ilm va grammatikaning, shuningdek, mantiq va
poetikaning qanday amaliy ehtiyoj bilan vujudga kelganini asosli dalillar bilan
ko`rsatib beradi. Ilohiyot ilmi haqida fikr yuritar ekan, "bu ilmning tabiatdan
7
Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. –Tошкент: Шарқ, 2001.
8
Н.А.Кондрашов. История лингвистических учений. М., Просвещение. 1979.
yuqori turgan ilm - metafizika ilmi" ekanligi va u barcha ilmlarning yakuni va oxiri
ekanligi, undan so`ng biror narsani tekshirishga zaruriyat qolmasligi aytiladi.
Ko`rinadiki, barcha fanlar obyektiv borliqdagi javhar (substansiya) va uning
orazlari (aksidensiyalari)ni o`rganlish asosida vujudga kelganligi ta'kidlanadi va til
haqidagi ilm bilan grammatika fanlar ichida alohida o`rin tutishi ko`rsatiladi. Bu
fikrlar bundan ming yillar oldin bayon qilingan bo`lsa ham, lekin hano`zgacha o`z
qimmatini yo`qotgani yo`q.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
