Oliy va o‘rta maxsus ta’lim

15.1-jadval Moliya-sanoat guruhlari rivojlanishining turli bosqichlarida bankning

roli⁷⁹

Rivojlanish bosqichlari	Bankning funktsiyalari
1. Bank ishtirokisiz savdo-sanoat korporativ tuzilmasi.	Banklar korporatsiyaga moliyaviy xizmatlarning asosiy turlarinigina ko‘rsatishadi.

⁷⁸ Атаниязов Ж. Жаҳонда молия-саноат гуруҳлари шаклланиши ва ривожланишининг назарий-методологик асослари. // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. – Тошкент, 2016. - №1. http://www.iqtisodiyot.uz/sites/default/files/maqolalar/10_J_Ataniyazov.pdf
⁷⁹ Атаниязов Ж. Жаҳонда молия-саноат гуруҳлари шаклланиши ва ривожланишининг назарий-методологик асослари. // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. – Тошкент, 2016. - №1. http://www.iqtisodiyot.uz/sites/default/files/maqolalar/10_J_Ataniyazov.pdf

2. Mustaqil bank ishtirokidagi korporativ tuzilma.	Asosiy funktsiyalarni bajarishdan tashqari korporatsiyaning moliyaviy xizmatlarga doir turli xil ehtiyojlarini ta’minlaydigan bitta bank bilan yaqin xamkorlik qiladi. Moliyaviy funktsiyalarning bir qismi sho‘’ba kompaniyalaridan foydalanish orqali markaziy kompaniya tomonidan amalga oshiriladi.
3. Ichki bankga ega bo‘lgan korporativ tuzilma.	Bank korporatsiyaning moliyaviy xizmatlarga doir turli xil ehtiyojlarini ta’minlaydi. Korporativ tuzilma moliyasining joriy boshqaruvini amalga oshiradi.
4. Boshqaruv bankiga ega bo‘lgan korporativ tuzilma.	Bank korporativ tuzilmaning markaziy kompaniyasiga aylanadi va moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalarni o‘z zimmasiga oladi. Moliyaviy munosabatlarni boshqarish maqsadida bank korporativ tuzilma tarkibini shakllantiradi, alohida korxona va tashkilotlarni o‘ziga jalb qiladi. Korporatsiyaning boshqaruv markazi sanoat ishlab chiqarishni boshqarish sohasi bilan birgalikda moliyani boshqarish sohasini ham o‘ziga qamrab oladi.
5. Rivojlangan moliya guruhiga ega bo‘lgan korporativ tuzilma.	Korporatsiyada bir nechta banklardan iborat bo‘lgan bank guruhi shakllantiriladi. Korporatsiya tarkibiga banklardan tashqari barcha asosiy moliyaviy funktsiyalarni mustaqil ta’minlashda korporativ tuzilmaga imkon yaratadigan boshqa moliyaviy tashkilotlar ham kiritiladi. Moliyaviy kompaniyalar korporatsiya ichida alohida moliya guruhini shakllantiradi.

Bugungi kunga kelib korporativ birlashmalar faoliyatida tijorat banklaridan tashqari, sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondlari, investitsiya fondlari, pay fondlari faoliyati ham ahamiyat kasb etayotganligini shu o‘rinda qayd etib o‘tish zarur.

Konsern tomonlar manfaatlar umumiyligi, moliyalashtirish, ishlab chiqarish hamkorligi o‘rnatilgan, yagona mulkchlilik va nazorat organiga ega bo‘lgan korporativ tuzilmalar birlashmasi hisoblanadi. Nazorat korporativ tuzilma ustav kapitalida ishtirok etish orqali amalga oshiriladi. Bunga avtokontsernlar yaqqol misol bo‘ladi va bunda oxirgi tayyor mahsulotning yig‘uvchi korporativ tuzilma tomonidan bozorga olib chiqilishi kuzatiladi. Avtokontsern tarkibidagi korporativ tuzilmalar esa o‘z mahsulotlarini faqatgina yig‘uvchi korxonaga yetkazib beradi. Ixtisoslashuv va kooperatsiya darajasi yuqoriligidan kelib chiqqan holda vertikal va gorizontal konsernlar o‘zaro farqlanadi. Konsern tashkil qilish odatda ma’muriy tartibda ham tashkil etilishi mumkin.
Korporativ birlashmalar tashkil etishda konglomeratlar amaliyoti ham ko‘p kuzatiladi. Bunda yuqorida keltirilganidek texnologik jihatdan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘p sonli tashkilotlarning birlashish nazarda tutiladi. Lekin konglomeratlar tashkil etilishida ham faoliyatni diversifikatsiyalashdan tashqari boshqa ma’lum bir maqsadlar ham belgilab olingan bo‘ladi.
Kontsortsium – yuridik va xo‘jalik faoliyatini yuritish bo‘yicha mustaqil korporativ tuzilmalarning vaqtinchalik birlashmasi bo‘lib, sanoat, moliya-kredit,

transport, savdo (markenting), loyihalash va boshqa tashkilotlarning yirik loyihalarni amalga oshirish maqsadidagi birlashuvini nazarda tutadi. Bunda kontsortsium shartnoma asosida tashkil etiladi va ishonchli boshqaruvchi tomonidan boshqariladi. Yirik sanoat loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish va foydalanishga topshirish bo‘yicha kontsortsiumlar tashkil etish amaliyoti dunyo bo‘ylab ko‘p kuzatiladi. Masalan, Uz-Kor Gas Chemical qo‘shma korxonasi kortsortsum tuzish asosida tashkil etilgan edi.

Sindikatning faoliyat mexanizmi yirik loyhihalarni birgalikda amalga oshirishga asoslanadi. Bunda boshqaruv va foydaning taqsimlanishi tegishli ulush asosida amalga oshiriladi. Bunda sindikatli moliyalashtirish amaliyoti eng ko‘p kuzatiladigan holatlardan biridir.
Kartel ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) hajmi, tovarlar (xizmatlar) narxi, savdo shartlari, bozorlarni cheklash masalalari bo‘yicha kelishib olish maqsadida faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan mustaqil xo‘jalik sub’ektlarining birlashmasi hisoblanadi. Keltirilgan ta’rifdan ham ko‘rinib turibdiki, xo‘jalik sub’ektlarining marketing faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish maqsadida kartellar tuziladi. Maqsad bozor qonuniyatlari to‘la-to‘kis ishlamaydigan holatlarda bitta bozor sub’ektlarining xatti-harakatlarini o‘zaro muvofiqlashtirish hisoblanadi va natijada tovarlar va xizmatlar narxlarida o‘zgarishlar kuzatiladi. Kartel tarkibiga kiruvchi tashkilotlar o‘zlarining yuridik va moliyaviy jihatdan mustaqilligini aslo yo‘qotmaydi. Ular o‘zaro bitim tuzish asosida faoliyat yuritadi. Bunga yaqqol misol sifatida neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti hisoblangan OPEKni keltirishimiz mumkin. Neftning jahon bozoridagi narxini oshirish maqsadida bu tashkilotning neft qazib chiqarishni qisqartirish to‘g‘risida qaror qabul qilish holatlari uchrab turadi. Mamlakatimizda uyali aloqa kompaniyalari tomonidan uyali aloqa xizmatlari narxlarining mos ravishda o‘zgarishi kuzatilishi ham ma’lum ma’noda kartellar faoliyatiga misol hisoblanadi. Lekin bu amaliyot monopoliyaga olib kelishi sabab, antimonopol qonunchilik asosida ta’qib qilinishini ham qayd etib o‘tish zarur.

3.