Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

CNC (http://chncoin.org) - Chinacoin

Chainacoin ham fork Litecoin hisoblanadi va u scrypt dan hamda POW sxemadan foydalanadi. Bloklar har bir daqiqada generatsiya qilinadi. Unda jami

2 628 000 bloklar bo’lib, u 462,5 million tangani tashkil qiladi. Murakkablik har 5040 blokda qayta hisoblanadi, blok uchun mukofot miqdori 88 CNC.

RUC (https://www.rucoin.org) - Rucoin

Ushbu kriptovalyuta tangalarni scrypt hamda sha256d sxemalari orqali generatsiya qiladi. Tarmoqning xakerlar xujumidan himoyalanish kattaligi 51% ga teng bo’lib, u mayningda generatsiya qilingan bloklarning katakchalari nomi bilan amalga oshirilgan. Xakerlar xujumi vaqtida tarmoq himoyalangan rejimga o’tadi va bloklarni faqatgina ishonchli tugunlardangina qabul qila boshlaydi. Hamyonlarning nomlari chiroyli va tranzaktsiyalar izoxlar orqali keltiriladi.

Konfidentsial to’lovlar uchun kriptografiyaning ilk bora ishlatilishi 1990 yildan Devida Chomning DigiCash tizimidan boshlangan. Afsuski, uning kompaniyasi 1998 yilda bankrotlikka uchragan. Ammo uning to’lov tizimi markazlashgan bo’lgani uchun saqlanib qolgan va «kriptovalyuta» atamasi birinchi marta Bitcoin pirring to’lov tizimi paydo bo’lganidan so’ng ishlatilina boshlandi. Bu tizim SHA-256 turidagi xeshlashtirishni va proof-of-work tizimidan foydalanadi. Shundan keyingi yillarda Bitcoin ga bog’liq bo’lmagan mustaqil kriptovalyutalar ham ishlatilina boshlandi. Ularni Bitcoin forklari deb ataladi. Masalan, Namecoin, Litecoin, PPCoin, Novacoin va boshqalar. Bulardan boshqa bir qancha forklar ham yaratilgan, ammo ularning Bitcoin dan unchalik katta farqlari yo’q desa ham bo’ladi. Farqlari faqat emissiya tezligi va chegaralari yoki xesh-funktsiyalar algoritmlaridagina bo’lishi mumkin. Bunday turdagi ko’pgina forklar 2011-2014 yillarda Bitcoinning bozorda erishgan muvaffaqiyatlari tufayli vujudga kelgan deyishimiz ham mumkin. Kriptovalyutalarning boshlang’ich narxi uning generatsiya qilish uchun kompyuterga sarf qilingan elektr energiyasining bahosiga teng deyish mumkin. Kriptovalyutaning ikkilamchi bozoriy narxini esa unga bo’lgan talab aniqlab beradi. Bunday talab ikki xil turda bo’lishi mumkin:

1. 
   spekulyativ — investorniki (kriptovalyutani uni yanada qimmatroq sotish maqsadida sotib olish);
   
2. 
   Kriptovalyuta to’lab, o’rniga qandaydir tovar yoki mahsulot olish;
   
3. 
   Kriptovalyutani boshqa hisob raqamiga komissiyasiz (yoki 0,1% dan ham kamroq komissiya bilan) o’tkazish.
   

Bulardan tashqari, kriptovalyutaning bozoriy narxini xosil qilishda uning oxirgi emissiyasi qanday bo’lganligi ham ro’l o’ynaydi. Bitcoin tarmog’ini yaratgan Gevin Andrisen ham ba’zi bir kriptovalyutalarning firibgarlik mahsuli bo’lishi mumkinligidan o’z xavotirini bildirgan. Xozirgi davrda Bitcoin dan boshqa hech qanday kriptovalyuta bunchalik keng miqyosda tarqalmaganligini ham aytib o’tishimiz kerak. Litecoin va Namecoin kriptovalyutalari boshqalarga nisbatan biroz kengroq tarqaldilar, ammo Bitcoinga yetishning uddasidan chiqa olmadilar. Boshqa barcha kriptovalyutalar ularning kurslarida biroz miqdorda spekulyatsiya qilish uchun ishlatiladilar va boshqa yerlarda ishlatilganlari xozircha kuzatilmadi. Asosiy kriptovalyutalar emissiyaning quyidagi umumiy miqdori doirasida amal qiladilar: (BTC) Bitcoin — 21 million kriptotanga va (LTC) Litecoin — 84 million kriptotanga.

Kriptovalyutalar bilan ishlashni boshlashni o’rganish yoki ular bilan ishlashga mo’ljallangan saytlar soni va kriptovalyutalar birjalari juda ham ko’p miqdorda. Masalan, BTC - e birjasi, Exmo.com - birjasi, LiveCoin.net - zamonaviy bijasi, CEX.IO - birjasi, eCoin.eu - birjasi, GOC.io - kriptovalyutalar bilan avtomatik tarzda savdo qiluvchi platforma, Cryptonit.net - kriptovalyutalar sotuvchi va sotib oluvchi birjasi, Kraken kompaniyasining birjasi, Bitfinex - AQSh dollari bilan savdo qiluvchi eng katta birjasi, BTC China - savdo hajmi buyicha dunyodagi eng katta Xitoy firmasi, BitYes.com - AQSh dollari bilan katta miqdordagi savdo xajmini amalga oshiruvchi Xitoy kriptovalyuta birjasi va boshqalar. Siz ham o’z omadingizni ushbu kriptovalyuta savdo tizimlarida bemalol tekshirib ko’rishingiz mumkin. Ammo savdo jarayonini boshlashdan avval kriptovalyuta turlarini va savdo amaliyotini mavjud trenajerlarda yaxshilab o’rganib, o’zlashtirib olishingizni maslahat qilar edik.

Quyidagi tasvirda kriptovalyutalar olami o’ziga xos mozaikali tasvirlar vositasida keltirilgan va u kripto-olam to’g’risidagi o’quvchi tasavvurini yanada boyitish uchun hizmat qiladi:

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda shuni aytish kerakki, raqamli valyuta deganda shunday valyuta turiga aytiladiki, bunday turdagi valyuta xozirgi paytda hamyoningizda bo’lgan qog’oz ko’rinishidagi valyutalardan farqli o’laroq, faqatgina electron ko’rinishda bo’ladi. Ammo, xozirgi davrda ko’pchilik bitkoin, laytkoin, token va blokcheynlar kabi electron valyuta turlaridan qanday foydalanishni tushunavermaydi. Demak, tabiiy ravishda quyidagi savol tug’iladi: Elektron valyutalar vositasida internet tizimi orqali odatiy pul kabi to‘lovlar amalga oshirish mumkinmi? Quyida shu va shu bilan bog’liq bir qancha dolzarb savollarga javob berishga harakat qilamiz.

Bitkoinni so‘nggi vaqtlarda mayning orqali hosil qilish murakkablashgan holda butun bir boshli «mayning fermalari»dagi bir necha kunlik to‘xtovsiz amaliyot natijasida bor yo‘g‘i bir nechta bitkoin hosil bo‘layotgani hamda bitkoinlar maksimal soni chegaralangani (21 000 000) narxning ko‘tarilishiga turtki bo‘lmoqda. Biroq bundan boshqa yana eng katta sabablardan biri bitkoinni Xitoy, Yaponiya va Janubiy Koreya singari rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida rasman to‘lov vositasi sifatida qabul qilinishi ushbu bitkoin tangalariga nisbatan talabni chunonan kuchaytirdiki, 2017 yilning o‘zida yil boshiga nisbatan yigirma barobarlik o‘sish ko‘rsatkichiga erishildi (998 AQSh dollaridan 20 000 AQSh dollarigacha o‘sdi).

Bugun dunyodagi yetakchi birjalar va yirik banklar ham bitkoinning oldi- sotdisini treyding tizimida yo‘lga qo‘yishlariga to‘g‘ri kelmoqda. Garchi kriptovalyutalarning gurkirab rivojlanishi butun jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimiga katta ta`sir qilgan holda mavjud bo‘lgan tizimni yo‘q bo‘lib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lsa ham, ayni paytda katta daromad ko‘rish istagida bo‘lgan investorlar bitkoinning rivojlanishidan manfaatdor bo‘lishmoqda. Shuningdek, bitkoin tangalarini gurkirab rivojlanishidan eng ko‘p manfaat ko‘ruvchi insonlar – bu yashirin iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi investorlardir. Aynan shuning uchun ham hozirda bir nechta iqtisodi rivojlangan davlatlar bitkoin orqali turli noqonuniy va jinoiy faoliyatlarning rivojlanib ketishi oldini olish maqsadida bitkoinni to‘lov vositasi sifatida qabul qilishmayapti.

Hozirgi kunga kelib, kriptovalyutalarga ma’lum bir usulda (mayning, forjing) emissiyasi qilganlargina ularga ega bo‘lishi mumkin. Qolganlar esa virtual pullarni faqatgina boshqalardan olishlari mumkin. Buning uchun ma’lum miqdorda pul to‘lashlari yoki tovar va xizmatga almashtirishlari mumkin. Almashinuv hech qanday vositachilarsiz amalga oshirilishi mumkin. Ammo amaliyotda buni maxsus joylarda amalga oshirish mumkin bo‘lib qolmoqda. Bu esa kriptovalyutalar bozorini vujudga keltirdi. Natijada hozirgi vaqtda kriptovalyutalar egalari ularni nafaqat haqiqiy pullarga, balkim boshqa turdagi virtual pullarga ham almashtirish imkoniga ega bo‘lmoqdalar. Ammo, birinchi navbatda, shuni tushunish lozimki, siz O’zbekistonda bitkoinlarga nimanidir rasman harid qila olmaysiz, ya’ni harid uchun hech kim sizga to’lov cheki bermaydi. Bitkoinlar bilan to‘lov qilish mumkinligini e’lon qilayotgan sanoqsiz qahvaxona va savdo markazlari shunchaki mijozlarni jalb qilishni ko‘zlashi ehtimoli yuqori — ya’ni ular bitkoinni barmen karmoniga o‘tkazishingiz hisobiga sizga qahva sovg‘a qilishi mumkin. Ammo, electron pullar, masalan, bitkoinlar qora bozorlarda tez-tez ishlatiladi. U to’lovlarning tez, anonim va nisbatan havfsiz usuli hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham ko‘pchilik insonlar bunday harid usulini va bitkoinlardan foydalanishni qonunga xilof deb o‘ylaydilar. Chunki raqamli valyutalar joriy qonunchilikda to’liq aks ettirilmagan va xuddi shuning uchun ularning aylanmasi uchun

javobgarlikni hech kim o’z zimmasiga olishga tayyor emas. Biroq kriptovalyutalar bo‘yicha tegishli qonun loyihalari qabul qilinishi bilan vaziyat tubdan ijobiy tomonga o‘zgarishi mumkin. Shu tufayli quyidagi savol paydo bo’ladi: U holda nima uchun bitkoinlarni harid qilishadi? Birinchidan, ba’zi mamlakatlarda (masalan, Yaponiya, AQSH va Yevropaning ba’zi mamlakatlarida) bitkoinlar yordamida to‘lovlar qilish — masalan, qahva yoki ko’chmas mulkni osongina va qulay usulda harid qilish mumkin. Mablag‘ingiz o‘sha zahoti eng minimal ustama- komissionlar bilan sotuvchiga yetib boradi va muhimi — bitimni amalga oshirish uchun sizga bank xodimlari yoki brokerlar kabi vositachilar talab qilinmaydi. Bu esa pul o‘tkazmasini yengillashtirib, uning anonimligini ta’minlab beradi (chunki electron kriptovalyutaning hamyonlari uning egasi ismi bilan bog‘liq bo‘lmaydi). Ikkinchidan, ko‘pchilik insonlar ushbu usulni o‘z jamg‘armasining diversifikatsiyasi deb tushunadi. Elektron valyutalarning qiymai ham ko‘pchilik holatlarda oshib boradi — har bir kishi valyuta kursi ko’tarilishi hisobidan mo’maygina daromad qilishga umid qiladi, albatta. Ho’p electron pullarning o’ziga hos afzalliklari bor ekan, ularni qayerlardan olish mumkin? Buning uchun odatda internet-pul-ayirboshlovchilar, messenjerlardagi maxsus botlar, internet hamyonlar va kriptovalyuta birjalaridan foydalanishadi. Elektron pullardan foydalanishning qulayligi va valyuta kursi oshib borayotgan vaziyatda ularni harid qilishga talab borgan sari oshib bormoqda. Insonlar elektron pullarni, misol uchun, yaqin do‘stlaridan, bu soha bo’yicha mutaxasislardan, tadbirkorlardan yoki uzoq-yaqin tanishlaridan harid qilishlari mumkin. Xozirgi kunlarga “Kivi” va “Yandeks” hamyonlaridan o‘tkazmalarni amalga oshirishda aksariyat kriptovalyuta birjalarining komission to‘lovlari besh foizgacha yetadi.

Nazariy jihatdan qaraganda, electron valyuta sotib olishning eng oddiy va arzon usuli — joriy davrdagi eng foydali kurs bo‘yicha harid uchun yirik kriptovalyuta birjasiga bank o‘tkazmasini amalga oshirishdir. Ammo amalda bu jarayon bir qancha ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko’ra, ancha murakkab hisoblanadi. Ko’pchilik banklar bu kabi bitimlarga juda ham salbiy va ehtiyotkorona munosabatda bo‘ladilar. Juda konservativ xolatda bo’lgan banklar

esa yuqori texnologiyalar olamiga qiziqishingizni bilib qolishsa, sizning tabiatingizni aniqlash uchun va extiyotkorlik asnosida hatto hisob raqamingizni vaqtincha yopib qo‘yishlari ham mumkin. Sizni va hisob raqamingizdagi mablag’lar harakatini maxsus vosita va orqanlarni jalb qilgan xolda tekshiruv jarayoni haqida esa gapirmasa ham bo’ladi. Ho’sh, electron pullarning, shu jumladan, bitkoinning joriy kursiga nimalar ta’sir qilishi mumkin? Bitkoin bejizga raqamli oltin deb atalmaydi — uni chiqarish va tizimda yangi tangalarning paydo bo‘lishi doimiy ravishda qisqarib bormoqda va matematik formula bilan cheklangan (2034-yilga kelib bitkoinlarning 99 foizi chiqariladi). Talabning oshishi bilan narxlar ham o‘sib borishi lozim. Boshqa tomondan qaraganda, hozirgi paytda bozorda tizimda foydalanish mumkin bo‘lgan tangalarning 10 foizi bilan faol savdo qilinmoqda. Shuning uchun kursning keskin oshib ketishini birjaga yangi bitkoinlar oqimini jalb etish bilan qoplash mumkin. Bu bilan bog’liq bir savol hosil bo’ladi: Bitkoinlar deyarli har doim o‘sib borishi ta’kidlanmoqda. Bir nechta bitkoin harid qilib, bir yildan so‘ng boyib ketish mumkinmi? Buning ehtimoli ancha yuqori, biroq har doim navbatdagi o‘sish oldidan kursning ikki-uch barobar tushib ketish xavfi mavjud. Shuning uchun yangi yil sovg‘alarida daromad qilishga umid qilayotgan bo‘lsangiz, tsiklga tushmay qolishingiz mumkinligini inobatga oling. 2017-yilning boshidan buyon bitkoin deyarli bir necha o’n barobarga, efirium kriptovalyutasi esa (kapitalizatsiya bo‘yicha janonda ikkinchi o‘rinda turuvchi valyuta) 48 marta oshdi. Biroq keyinroq efirium qiymati ikki barobarga tushdi. Sabrli investor uchun daromad istiqboli ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Maqola yozilayotgan paytda barcha kriptovalyutalarning jahon kapitalizatsiyasi salkam 350 milliard dollarni tashkil etgan. Shu sababdan bozorning yanada o‘sishi uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Taqqoslash uchun: Rossiya aholisi bank depozitlari hajmi — 405 milliard dollar, AQShda bu ko‘rsatkich — 9 trillion dollar. Qimmatli qog‘ozlar dunyo bozori kapitalizatsiyasi esa 86 trillion dollar (2016-yil yakunida).

Endi blokcheynlarning iqtisodiy ahamiyati haqida ham biroz to’xtalib o’tamiz. Ko’pincha “Blokcheyn — ma’lumotlarni saqlash uchun taqsimlangan