Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

WeToken
kriptotokenlarida 
keladi va ular bu tokenlarni real pullarga yoki kriptovalyutalarga almashtirib 
oladilar. 
World Wi-Fi
loyihasini 2017 yil oxirida Yan Sepiashvili va Il’ya Yashin 
taklif qilib, uning demoversiyasini ishga tushirganlar. Tizim to’liq ravishda 2018 
yilning uchinchi kvartalida ishga tushurilishi rejalashtirilgan. 
 
Hulosalar 
Pullarni har kim va har kuni ishlatishiga qaramay, pul nima o’zi degan savolga 
ko’pchilik insonlar to’g’ri javob bera olmaydilar. Pulni absolyut ko’pchilik 
qandaydir intuitiv ravishda tushunadi va bu ularning pullar bilan foydalanishiga 
unchalik xalaqit bermaydi. Pul o’zi nima? Nimaga uning bunaqa ko’plab turlari 
mavjud va ularning xususiyatalari qanday? Pullarning bulardan ko’ra yaxshiroq 
ko’rinishlari bormi va qaysi birlari yaxshiroq? - degan savollarni mutaxassislardan 
boshqa insonlar to’liq tushunmaydilar va ularga bu kerak ham emas. Ularni 
ko’proq “
Pullarni qanday qilib ko’proq topish va saqlash mumkin?”
degan savol 
qiziqtiradi xolos. Agarda tarixga nazar solsak, dunyoning barcha davlatlarida 
pullarni chiqarish va uni boshqarish masalalari bilan tegishli davlat organlari 
shug’ullanadilar. Bunday yondoshuvning o’z ijobiy va salbiy tomonlari mavjud, 
albatta. Agarda bunday salbiy tomonlar kimlargadir yoqmasa, ular umumiy xolatni 
o’zgartirib va yaxshilab ololmaydilar, chunki bu ish qonunga hilof amal bo’ladi.
Shuni ham aytish kerakki, eng avvalo qandaydir xolat yuzaga keladi, shundan 
so’nggina uni tartibga soladigan qonunlar yaratiladi. Xuddi shunday holat radio 
sohasi bilan ham, internet tizimi bilan ham, avtomobil texnologiyasi bilan ham va 

---

171 
shunga o’xshash boshqacha texnologiyalarda ham kuzatilgan. Endi esa xuddi 
shunday hodisa kriptovalyutalar bilan ham kuzatilmoqda. Umuman aytganda, 
kriptovalyutalar iqtisod, kriptografiya, komp’yuter texnologiyasi va siyosat 
masalalari kesishuvida paydo bo’lgan. Ilk kriptovalyuta – bitkoin esa pastdan 
(
halqdan
) chiqqan innovatsiya bo’lib, yuqoridagilarning (
davlat organlarining
) 
bunga hech qanday aloqasi yo’q. Ya’ni, kriptovalyutalar davlatning emas, balki 
halq tomonidan ulaning xohish-istaklarini hisobga olgan xolda yaratilgan yechim 
hisoblanadi. Shuning uchun ham bu innovatsion g’oyaning yaratilish tarixi va 
uning rivojlanishini o’rganib chiqish diqqatga sazovordir. Ushbu g’oya asosida 
pul muomalasining markazlashmagan usuli taklif qilingan va u amaliyotga tadbiq 
etilgan. Bunday pul aylanish modelida komissiyalar minimal bo’ladi yoki umuman 
bo’lmaydi. Unda ikki kelishuvchi tomon xohishisiz hech qanday uchinchi tomon 
ularga halaqit ham bera olmaydi, o’z pullik hizmatlarini taklif ham eta olmaydi, 
kelishuni to’xtata ham olmaydi hamda birovlarning mulkini musodara qila ham 
olmaydi. Bu tizimda pul emissiyasi miqdori oldindan dasturlab qo’yilgan va bu 
siyosiy manipulyatsiyalarni hamda pul chiqarilishi bilan bog’liq bo’lgan 
qalbakichiliklarning oldini oladi. Tizim birorta nozik tomoni bo’lmagan trasmilliy 
tizim bo’lib, hech kim uni foydalanuvchilarning roziligisiz boshqara olmaydi.
Tizim qandaydir darajadagi ishonchni ham talab qilmaydi – uning to’g’ri ishlashi 
aniq matematik formulalar va kriptografiya usullari bilan to’liq kafolatlanadi. Bu 
esa inson tomonidan boshqarilishi mumkin bo’lgan xuquqiy kelishuvlarni chetga 
surib qo’yib, insoniy faktorni yo’qqa chiqaradi. Bitkoin kriptovalyutasi 
blokcheynga asoslangan tizimlar ishlatilishining birinchi amaliy isboti bo’ldi. 
Ammo, blokcheyn texnologiyasi kriptovalyutalarga nisbatan ancha keng 
miqyoslidir, chunki uning yordamida istalgan turdagi taqsimlangan hisob 
tizimlarini yaratish mumkin. Masalan, yer maydonlari reestrlari, notarial servislar, 
shahsni tasdiqlash tizimlari, aktsiyalarni hisobga olish tizimlari, depozitariylar va 
boshalar. Ishonchi taqsimlangan ma’lumotlar bazalaridan tashqari, blokcheyn 
texnologiyasi avtomatik tarzda bajariladigan smart-kontraktlarni yaratish imkonini 
ham beradi, kontraktlarga esa multiimzolar qo’yishga yordam beradi. Albatta, 

---

172 
yangi imkoniyatlar yangi turdagi tavakkalchiliklarga ham sabab bo’ladi.
Anonimlilik, istalgan miqdordagi pul mablag’larini dunyoning istalgan joyiga 
o’tkazish imkoniyati, hisob raqamlarini blokirovka qilish mumkin emasligi va 
kriptovalyutalarning boshqa xususiyatlari davlat organlari oldiga jinoyatchilik 
bilan kurashish, terrorizmga qarshi turish va noqonuniy pul oborotiga qarshi 
kurashish bo’yicha yangidan-yangi masala va muammolarni hal qilish masalasini 
qo’yadi. Shuning uchun ham davlat organlari oldida bu muammolarni qanday hal 
qilish yo’llarini topish, yangi kriptovalyuta va blokcheyn texnologiyalarini qanday 
ishlatish, uning ijobiy va salbiy tomonlarini bilgan xolda tavakkalchilik miqdorini 
minimallashtirish va qanday qilib bu yangi texnologiyalarni joriy moliyaviy 
tizimga optimal ravishda joylashtirish masalalari ko’ndalang bo’lib turibdi. Bu 
texnologiyalarni butunlay rad qilish yoki ularga to’liq ruxsat berish javobgarlikdan 
qochish kabi tushunilishi mumkin. Biror bir mamlakatda bu texnologiyalarni to’liq 
boshqarish mexanizmi hali-xamon kuzatilmagan va shuning uchun ham 
kimlardandir nusha olish imkoniyati ham yo’q darajada. Barcha ijobiy va salbiy 
fikrlarga qaramasdan, kriptovalyutalar va blokcheynlar texnologiyasi mavjud va u 
baholi-qudrat ishlab turibdi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, kriptovalyuta jini 
Aloviddining sehrli chiroqchasidan allaqachon chiqib ketgan va uzoq vaqt 
davomida bu jin hali ham ko’za ichida deb o’zimizni ovuntirishimiz maqsadga 
ham, aqlga ham muvofiq emas. Biznes esa kriptovalyutalarni ish jarayoniga tadbiq 
qilish uchun tayyor bo’lib bo’lgan, dunyo miqyosidagi katta-katta halqaro banklar 
esa kriptovalyutalarni va blokcheyn texnologiyalarni qanday qilib ishlatishni faol 
o’rganmoqdalar. Moliyaviy texnologiya (
Fintex
) industriyasi blokcheynni 
zamonaviy iqtisodiyotning eng perspektiv trendlaridan biri deb hisoblashgacha 
bordi. Faqat bu texnologiyalarning huquqiy jihatdan aniqlamaganligi ularga keng 
miqyosda rivojlanishga imkon bermayapti. O’z navbatida, blokcheyn hamjamiyati 
barcha istovchilarga bu yangi tizimlarni o’rganishga yordam berishga tayyordir 
(
adabiyotlar ruyhatidagi saytlar ruyhatiga qarang
). Biz ham sizni bu 
jarayonlarning passiv kuzatuvchisi emas, balki aktiv ishtirokchisi bo’lishga 
chaqirib, dunyoni yaxshi tomonga o’zgartirish tarafdorimiz.

---

173 
Oxirgi hulosa sifatida shuni aytishimiz lozimki, o’zbek milliy valyutasi – so’mni 
ham qisman yoki qandaydir chegaralangan optimal nisbatlarda kriptovalyutali 
ko’rinishga va uni bu bilan bog’liq bo’lgan blokcheynga o’tkazish 
mamlakatimizdagi bir qancha moliyaviy muammolarni muvaffaqiyatli ravishda hal 
qilish imkonini berar edi. Shu jumladan
:

Joriy bank operatsiyalarining shaffofligini va tezkorligini oshirish; 

Davlat sektori samaradorligini va uning ishlash tezligini oshirish; 

Ikkilamchi va yashirin bank sektorini yo’q qilish yoki uni nazorat ostiga 
olish; 

Davlat apparatidagi byurokratiyani yengish va korruptsiyaga qarshi 
samarador kurashish; 

Soliqlar to’lash jarayonini mukammallashtirish orqali, soliq to’lamaslik 
xolatlariga qarshi samarador kurashish; 

Kichik biznes va tadbirkorlikning rivojlanishiga yangi innovatsion 
imkoniyatlar yaratish; 

Kriptovalyutalar va 
ICO
mexanizmlari yordamida halqaro valyuta-kredit 
resurslarini O’zbekiston iqtisodiyotiga keng miqyosda jalb qilish; 

Iqtisodiyotga bo’lgan dollar va boshqa valyutalar bosimini kamaytirish va 
shu asosda so’mning raqobatbardoshligini oshirish; 

ICO
vositasida korxona, tashkilot, xususiy tadbirkorlar hamda jismoniy 
shaxslar uchun yangi, qulay va samarador kredit mexanizmlarini ishga 
tushirib yuborish; 

Moliya-kredit muassasalarining ishini yanada takomillashtirish; 

Kriptovalyuta, 
ICO
va blokcheyn infratuzilmalarini yaratish orqali yangi ish 
o’rinlarini hosil qilish va zamonaviy information texnologiyalarni 
respublikamizga jalb qilish; 

Innovatsion jarayonlarni jadallashtirish; 

Ichki moliyaviy resurslarni ishlatishda mobillilikni ta’minlash va boshqalar. 
Yana bir imkoniyat sifatida