Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

O‘rgatish va takomillashtirish jarayoni  
Yangitdan  boshlovchi  sport  ustasi  bo‘lguncha  sport  texnikasini  o‘rganish 
jarayoni  uzluksiz  davom  etadi.  Odatda,  bu  jarayon  shartli  suratda  o‘rganish  va 
takomillashtirishga  bo‘-  linadi.  Bunday  bo‘linish  sportchining  oldiga  qo‘yilgan 
vazifani  detallashtirishga  imkon  beradi.  O‘rgatish  vaqtida  shug‘ullanuvchilar 
asosan  to‘g‘ri  bo‘lishiga  erishadilar.  Takomillashtirish  jarayonida  texnika 
detallarini  yaxshilash,  ayrim  harakatlarni  takomillashtirish,  jismoniy  va  irodaviy 
fazilatlarni  yanada  rivojlantirish  va  hokazolar  hisobiga  texnik  mahorat  o‘sadi. 
Sport texnikasini o‘rganib olish muddati ko‘proq shug‘ullanuvchining qobiliyati va 
tayyorlik  darajasiga,  uning  funksional  imkoniyatlarining  darajasiga,  harakat 
tajribasiga  va  o‘rganilayotgan  sport  texnikasining  murakkabligiga  bog‘liqdir. 
Jismoniy  jihatdan  yetarli  darajada  tayyor  sportchilar  yengil  atletikaning  biror  turi 
texnikasini o‘rta hisobga ikki yilda to‘g‘ri bilib oladilar. Takomillashtirish jarayoni 
qancha  davom  etishini  belgilab  bo‘lmaydi,  chunki  sportchilar  tanlangan  yengil 
atletika  turining  texnikasini,  mashq  qilinadigan  hamma  yillar  davomida 
takomillashtira  boradilar.  Ayrim  sport  ustalarining  texnikalarida  uchraydigan 
kamchiliklar  ko‘proq  oldingi  o‘rgatish  vaqtida  yo‘l  qo‘yilgan  xatolar  natijasi 
bo‘ladi.  Endi  boshlayotganlar  bilan  birinchi  mashg‘ulotlar,  aslida  faqat  sport 
texnikasini 
o‘rgatishga 
qaratilgan. 
O‘rganilayotgan 
texnika 
malakaga 
aylanmaguncha, 
o‘rgatishga 
dars 
vaqtida 
ko‘proq 
o‘rin 
beriladi. 
Shug‘ullanuvchilar  mashqlar  texnikasini  bo‘sh  vaqtlarida  mustaqil  o‘rganishlari 
ham mumkin. O‘rganuvchi mustaqil mashg‘ulotlarida o‘qituvchining topshirig‘iga 
binoan darsda bajarganlarini takrorlashi mumkin. Ba’zan o‘qituvchi uyga maxsus 
vazifa  beradi  –  texnikaning  ayrim  detali  ijrosini  yaxshilash,  o‘zlashtirilgan 
harakatni mustahkamlash. Bularni ertalabki badantarbiyada ham qilish mumkin. 
Sport  texnikasini  o‘rgatish  jarayonida  har  xil  vazifalarni  (ketma-ket  va 
parallel)  hal  etishga  to‘g‘ri  keladi.  Masalan,  o‘rganilayotgan  harakatni  bajara 
oladigan bo‘lgandan keyin, uni mustahkamlash kerak, undan keyin boshqa harakat 
o‘zlashtirilib,  keyin  ular  bir-biri  bilan  yoki  yaxlit  harakat  bilan  bog‘lanadi  va 
hokazo.  Ba’zan  o‘rgatishdagi  bir  vazifadan  ikkinchisiga  o‘tish  uchun,  ayrim 
jismoniy  va  irodaviy  fazilatlarni  tarbiyalash  zarur  bo‘ladi.  Masalan,  yangi  g‘ov 
oshar  dadilligi  yetishmagani  uchun,  g‘ov  ustidan  o‘tishda  uchish  fazosining 
trayektoriyasi  past  bo‘lishidan  cho‘chiydigan  bo‘lsa,  shunday  qilishga  to‘g‘ri 
keladi.  Ko‘pincha  texnikani  yaxshiroq  egallashga  kuch,  tezkorlik,  chidamlilik, 
bo‘g‘inlardagi  harakatchanlik  yetarli  rivojlanmaganligi  to‘sqinlik  qiladi.  Natijada 
ma’lum  narsani  bilib  olish  va  uni  mustahkamlash  vazifasi  yetishmaydigan 
fazilatlarni  rivojlantirish  vazifasiga  almashtirilishi  mumkin.  Shu  bilan  birga  bu 
vazifalarni  parallel  hal  etish  ham  mumkin.  Masalan,  dars  boshida  texnikani 
o‘rgatib,  keyin  esa  kerak  fazilatlarni  rivojlantirish  mumkin.  Boshqaboshqa 
darslarda  ham  shunday  qilsa  bo‘laveradi.  Masalan,  birinchi  mashg‘ulotni 
o‘rgatishga,  ikkinchisini  –  fazilatlarni  rivojlantirishga  bag‘ishlash  mumkin. 
Imkoniyat  boricha  o‘rganilayotgan  mashqni  yoki  uning  elementini  bajarish  yo‘li 

---

139 
bilan o‘rgatish va fazilatlarni rivojlantirish bir vaqtda o‘tishi kerak. Masalan, sprint 
texnikasini  o‘zlashtirish,  odatda,  kuchni,  tezkorlikni  va  maxsus  chidamlilikni 
rivojlantirish  bilan  birga  bo‘ladi.  Yangi  boshlovchilar  bilan  birinchi 
mashg‘ulotlarning  bosh  vazifasi  –  oddiy  va  to‘g‘ri  texnikani  o‘rgatishdir. 
Keyinchalik  uni  qayta  o‘rganmasdan,  faqat  harakat  yo‘nalishini  aniqlab  ularni 
tezlashtirib,  ijro  doirasini  oshirib,  yangi  elementlar  qo‘shib  yaxshilay  borish 
mumkin.  Yangi  boshlayotganlar  o‘zlariga  yoqqan  yengil  atletika  turi  bilan 
shug‘ullana boshlaganlari ma’qul. Ularda birinchi mashg‘ulotdan boshlaboq sport 
mashqlariga  qiziqishni  hosil  qilish  –  keyinchalik  sport  mashqlari  jarayonining 
muvaffaqiyatli o‘tishi garovidir. Lekin endi boshlovchi yengilatletikachilarning har 
darsiga  sportcha  yurish  va  sekin  yugurish  (chigal  yozishda),  qisqa  masofaga 
yugurish  yoki  g‘ovlar  osha  yugurish  kiritiladi.  Keyin  bularga  uloqtirishning  bir 
turi, so‘ng sakrashning bir turi qo‘shiladi va oxirida sekin sur’atda yugurish bilan 
yakunlanadi. Shunday qilib, shug‘ullanuvchilar bir darsda bir necha yengil atletika 
turining  texnikasini  bila  boradilar.  Asta-sekin,  darsdan-darsga  o‘tgan  sari  ular 
yengil  atletika  asosiy  turlarining  hammasidagi  elementar  texnikani  o‘zlashtira 
boradilar.  Bu  har  tomonlama  jismoniy  rivoj  topishga  yordam  beradi,  harakatlarni 
boshqara olish qobiliyatini oshiradi va sport ixtisosini to‘g‘ri tanlash uchun imkon 
beradi.  Yengil  atletikaning  asosiy  turlari  elementar  texnikasini  o‘rgatishdagi 
ketma-ketlik  Yurish  Yugurish  Sakrash  Uloqtirish  1.  Sportcha  yurish  1.  Uzoq 
masofalarga yugurish 2. O‘rta masofalarga yugurish 3. Qisqa masofalarga yugurish 
4.  Qisqa  masofalarga  estafetali  yugurish  5.  G‘ovlar  osha  yugurish  6.  3000  m  ga 
to‘-  siqlar  osha  yugurish  1.  Yugurib  kelib  uzunlikka  sakrash  2.  Yugurib  kelib 
balandlikka  sakrash  3.  Yugurib  kelib  uch  hatlab  sakrash  4.  Langarcho‘p  bilan 
sakrash  1.  Yadro  itqitish  2.  Lappak  uloqtirish  3.  Granat  uloqtirish  4.  Nayza 
uloqtirish 5. Bosqon uloqtirish  
Bu  avvalo  yangi  boshlayotgan  yengil  atletikachilarning  boshqa  jismoniy 
mashqlar  bilan  shug‘ullanish  mashg‘ulotlarida  yaxshi  tayyorgarlik  ko‘rganlariga 
taalluqlidir. Elementar texnikani egallash, har bir yengil atletika turiga xos bo‘lgan 
o‘rgatish metodi asosida amalga oshiriladi (bu metodlar yengil atletikaning alohida 
turlariga  bag‘ishlangan  boblarda  berilgan).  O‘quvchilar  o‘rganishga  yanada  ongli 
va faol munosabatda bo‘lishlari uchun, avvalo ularni o‘rgatilayotgan yengil atletika 
turi  bilan  tanishtirish  sportchining  organizmiga  mashg‘ulotlar  qanday  ta’sir 
ko‘rsatishini,  mazkur  mashqdagi  rekordlar  va  razryad  normalarini  gapirib  berish 
tavsiya  qilinadi.  Birinchi  mashq  bilan  (keyingilari  bilan  ham)  tanishtirish  uchun 
uni ko‘rsatish, u haqda gapirib berish va bevosita yordam ko‘rsatish bilan bo‘lishi 
mumkin.  Murakkab  bo‘lmagan  harakatlarni  o‘rgatish,  odatda,  ko‘rsatish  bilan 
boshlanadi.  Masalan,  o‘qituvchi  bunday  deydi:  «...Yugurib  kelib  balandlikka 
sakrash  texnikasining  «oshib  o‘tish»  usulini  o‘zlashtirishni  quyidagi  mashqdan 
boshlaymiz...  qaranglar...»  Keyin  u  oddiy  sakrashni  ko‘rsatadi.  Shundan  keyin 
aytadi: «E’tibor qiling, tepsinish planka yaqinidagi oyoq bilan bajariladi. Demak, 
kim  chap  oyog‘i  bilan  tepsinadigan  bo‘lsa,  chap  tomondan  yugurib  keladi  va 
aksincha.  Qani,  hammanglar  o‘zlaringga  kerakli  tomonga  o‘tinglar.  Endi  qarab 
turinglar,  chap  tomondan  sakraydiganlar  uchun  yana  bir  marta  ko‘rsataman». 
Shundan  keyin  o‘qituvchi  o‘ng  tomondan  sakrovchilar  uchun  ham  xuddi  shu 

---

140 
mashqni ko‘rsatadi. Shug‘ullanuvchilar o‘rgatilayotgan mashq bilan tanishgandan 
keyin,  uni  xotin-qizida  takrorlab  chiqishi,  undan  keyin  amalda  bajarishi  kerak. 
Elementar texnikani yaxshi o‘rganib olish uchun, o‘rgatilayotgan mashqni yetarli 
darajada  ko‘p  marta  takrorlash  kerak.  O‘rganishning  boshlang‘ich  davrida 
takrorlash  soni  oz,  urinishlar  o‘rtasidagi  dam  olish  vaqti  esa  ko‘p  bo‘ladi. 
Mashqlarni takrorlash sonini aniqlashda, mashqlardan qanchalik kuch kelishini va 
har  qaysi  mashg‘ulotda  yengilatletikachilar  bir  emas,  bir  necha  mashq 
o‘rganishlarini  hisobga  olish  kerak.  Shuning  uchun  yangi  boshlayotganlar, 
masalan, past start olib olg‘a intilishni 6– 8 marta, yadroni turtishni 12–15 marta 
balandlikka  sakrashni  12–15  marta  bajarishlari  mumkin.  Unchalik  kuch 
kelmaydigan  oddiy  harakat  yoki  faoliyatni  ko‘proq  takrorlash  ham  mumkin.  Bu, 
masalan,  langarcho‘p  bilan  sakrash  texnikasi  elementlarini  –  langarcho‘pni  tirab 
olish,  langarcho‘pga  ko‘tarilish  kabilarni  o‘zlashtirishda  zarur  bo‘ladi.  Avtomat 
tarzda  ijro  etishga  erishmoq  kerak  bo‘lganda,  texnika  detallarini  ko‘proq 
takrorlashning  ayniqsa  muhim  ahamiyati  bor.  Biroq,  charchab  qolib,  harakatlarni 
bajarish  qiyinlashib  qolgan  paytlarda  mashqlarni  takrorlamagan  ma’qul. 
Mashqlarni mashg‘ulotlarga taqsimlashda, quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. 
Murakkab  bo‘lmagan,  u  qadar  kuch  kelmaydigan  mashqlarni  har  kuni  o‘rgatish 
mumkin. Bu texnikaning elementlarini, masalan, nayzani uloqtirish oldidan orqaga 
mumkin  qadar  ko‘proq  uzatishni  o‘zlashtirayotganda  ayniqsa  zarur.  Ayrim 
elementlarni  mustahkamlash  va  avtomatlashtirishga  erishish  uchun  ham  tez-tez 
takrorlash  kerak.  Jismoniy  va  nerv  kuchi  ko‘p  talab  qilinmasa,  ancha  murakkab 
bo‘lgan  harakatlarni  egallashda  ham  har  kuni  o‘rganish  yaxshi  natijalarni  beradi. 
Anchagina  ko‘p  kuch  talab  qiladigan  mashqlarni  boshlang‘ich  paytlarda  haftada 
faqat uch mashg‘ulotga kiritish kerak. Elementar mahorat hosil qilishga, odatda, 5–
8  mashg‘ulot  kerak  bo‘ladi.  Lekin  tez  hosil  bo‘lgan  mahorat  juda  mustahkam 
emas. Odatda, yangi boshlayotganlarni o‘rgatishdagi bir haftalik tanaffus ularning 
o‘zlashtirilgan  texnikasiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  o‘rganishning 
boshlang‘ich  davrida  mashg‘ulotlarda  tanaffus  bo‘lib  qolishiga  yo‘l  qo‘ymaslik 
kerak. Elementar  texnikani  bajara olishni yanada  takomillashtirish  zamini  sifatida 
mustahkamlash  kerak.  Buning  uchun  o‘zlashtirilgan  oddiy  texnikani  bir  necha 
mashg‘ulotlarda  qatorasiga  ko‘p  martalab  takrorlash  kerak.  Yengil  atletikaning 
asosiy  turlaridagi  oddiy  texnikani  o‘zlashtirgandan  keyin,  tanlab  olingan  yengil 
atletika  turining  hozirgi  zamon  texnikasini  egallash  bilan  birgalikda  ixtisos 
olayotgan  mashqda  tayyorlanishga  yordam  beradigan  turlar  texnikasini 
takomillashtirishni davom ettirish kerak. Masalan, uzunlikka sakrovchi yoki g‘ov 
oshar  qo‘shimcha  ravishda  sprint  texnikasini  takomillashtiradi.  Agarda 
shug‘ullanuvchilarga  boshlang‘ich  texnika  to‘g‘ri  o‘rgatilgan  bo‘lsa,  keyinchalik 
faqat  elementar  va  detallarni  yaxshilash  kerak  bo‘ladi.  Birinchi  navbatda  boshqa 
harakatlarga  ham  ijobiy  ta’sir  qiladigan  element  va  detallarning  bajarilishini 
yaxshilash  kerak.  Masalan,  qisqa  masofaga  yugurishda  oyoqning  «chovlama» 
harakatini takomillashtirish, texnikaning ko‘p detallarini yaxshilashga olib keladi: 
oyoq  tagining  yo‘lkaga  tegish  nuqtasi  yuguruvchi  tanasi  umumiy  og‘irlik 
markazining  proyeksiyasiga  yaqinlashadi,  tepsinish  tez  oshadi,  tepsinish  burchagi 
kichrayadi, son va boldirning harakat doirasi ortadi, oyoq tagining roli kuchayadi. 

---

141 
Yanada mukammalroq texnikani bilib olish faqat harakatlar tizilmasiga emas, balki 
ularni ortiqcha kuch sarflamasdan, erkin bajara olishni o‘rgatishga ham bog‘liq. Bu 
bilan  bir  qatorda,  irodaviy  va  jismoniy  fazilatlarni  yanada  rivojlantirish  talab 
qilinadi.  Sport  texnikasini  ham  yakka  tartibda  mashg‘ulotlarda,  ham  guruh 
mashg‘ulotlarida  o‘rgatish  kerak.  O‘qituvchi  bor  yakka  tartibda  mashg‘ulotlarda 
texnikani  o‘rgatish  va  xususan  takomillashtirish  muvaffaqiyatliroq  bo‘ladi.  Lekin 
sport  seksiyalarida  bir  o‘qituvchi  ko‘pincha  20–25  kishidan  iborat  guruh  bilan 
mashg‘ulot  olib  boradi,  shuning  uchun  unga  kuchli  sportchilardan  yordamchilar 
tayinlash  kerak.  Guruhli  o‘rgatish  har  doim  yakka  o‘rgatish  bilan  birga  olib 
boriladi.  
O‘qituvchi  o‘rgatilayotgan  mashqni  butun  guruhga,  kerak  bo‘lgan  taqdirda 
esa,  ayrim  o‘quvchilarga  tushintiradi  va  ko‘rsatadi.  To‘g‘ri  bajarilishini 
kuzatayotganda,  o‘qituvchi  imkoniyati  boricha,  har  bir  o‘quvchiga  alohida 
ko‘rsatma  berishi  kerak.  Mavzuga  oid  nazorat  savollar  1.  Yengil  atletika  turlari 
texnikasini  o‘rgatish  deganda  nimani  tushunasiz?  2.  Yengil  atletika  turlari 
texnikasiga  o‘rgatishning  qanday  metodlarini  bilasiz?  3.  So‘z  metodi  va  undan 
foydalanish jarayonini so‘zlab bering. 4. Ko‘rsatish metodi va undan foydalanish 
jarayonini  so‘zlab  bering.  5.  Amaliy  bajarish  metodi  va  undan  foydalanish 
jarayonini  so‘zlab  bering.  6.  O‘rgatish  bosqichlarini  tahlil  qilib  bering.  7.  Yengil 
atletika turlarini o‘rgatishdagi ketma-ketlikni so‘zlab bering. 
Yengil atletika sport turining oʻquv-uslubiy, ilmiy-nazariy asoslari, umumiy 
va maxsus mashqlari, shu mashqlarni qoidalari va bajarish texnikasini oʻrgatishni 
oʻrgatish  orqali  ushbu  umumkasbiy  fanni  oʻzlashtirishga  qoʻyilgan  talablarni 
amalga oshirishga erishish mumkin boʻladi.