Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-h unar ta ’limi ilm iy-m etodik birlashm alari faoliyatin I muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan

t
^
Jf& to

---

dalanadi, shuningdek eksportga chiqarilayotgan tovarlar 
soliqlardan ozod etiladi.
Hozirgi zamon iqtisodi uchun valuta bozorlaridagi talab 
va taklifning ta ’siri ostida shakllanadigan milliy valuta 
kurslarining doimiy o‘zgarib turishi xarakterlidir.
2.4. Turli baholarning o‘zaro ta’siri va tovarlar
bozorida ularning o‘rni
M ehnat taqsimotiga asoslangan jamiyatda har kim ishlab 
chiqarishda qatnashmagan holda tovar va xizmatlardan 
foydalanishi mumkin. Bunday imkoniyat bo‘lishi uchun 
jamiyat a’zolarining faoliyati va natijalari o‘rtasida muntazam 
ayirboshlash munosabatlari zarur hisoblanadi. Bozor ularga 
shunday im koniyatni yaratib beradi. Tovarlar bozorida 
raqobat va bitimlar ko‘pgina qoidalarga asoslangan baholami 
belgilab beradi.
Milliy valutaga bo‘lgan talabni ko‘plab omillar belgilaydi: 
mamlakatning savdo va to ‘lov balansining holati, mam- 
lakatlar o ‘rtasida sarmoyaning harakati. Mamlakat valutasi 
kursining pasayishi uning eksportiga qo‘shimcha «valuta foydasi» 
deb nomlanuvchi foydani olish imkoniyatini beradi.
Milliy valuta kursining pasayishi narxlarning umumiy 
darajasida turlicha ifodalanadi. Milliy kursning 1 foizga pasayishi 
Yaponiyada — 0,8%, G FR da — 0,6%, Italiya, Belgiya, 
Shveysariyada l%ga ichki narxlarning ko‘tarilishiga olib keladi.
Narx dinamikasi tahlili va uning darajasini aniqlashda odatda 
qator narx ko‘rsatkichlari — kontrakt narxlari, biija kotirov- 
kalari, narxlar m a’lumotnomasi, preyskurantlar, narx ko‘r- 
satkich, narx indekslari va boshqalardan foydalanildi.
Rag‘batlantirish (imtiyozli) narx belgilash ikki fikrga 
asoslanadi: birinchidan, jam iki xaridorlar savdolashishni 
yaxshi ko‘radilar, ikkinchidan, m e’yordagi normadan past
18

---

narxlar iste’molchini muayyan darajada jalb etadi. Natijada, 
ko‘pgina savdo firm alari o'zgaruvchan narxlarni faqat 
arzonlashtirilgan tovami sotishni rag‘batlantirishdagina emas, 
balki yaxshi m a’lum b o ‘lgan, xaridorgir tovarlarni yoki 
mashhur savdo markalariga mansub tovarlarni sotishda ham 
qo‘llaydi. Maqsad — xaridorlami magazinga jalb etish va shu 
bahona boshqa tovarlarni ham odatdagi narxlarda sotish 
imkoniyatini yaratishdir.
Sifat va miqdoming o ‘zgarishi — ayrim hollarda, ya’ni 
ishlab chiqarish xarajatlari o‘sib borganda narx-navoni oshirish 
tovar oborotini o‘stirishga imkon bermaydi. Ana shunda firma 
mahsulot miqdori yoki sifatini o‘zgartirishga qaror qiladi. 
Ba’zan xarajatlarning ko‘payishi faqat miqdoriy tomonlami 
o ‘zgartirish — og'irligi, hajmi, miqdori, o ‘lchamini qisqar- 
tirish bilan qoplanadi (aytaylik, qandolatchilik mahsulot- 
laridan porsiyalar miqdori kichraytiriladi). Boshqa hollarda 
mahsulotning amaldagi sifati o‘zgartiriladi. Etiketkada ana shu 
kiritilgan o ‘zgarishlar (to‘yimli!igi va kaloriyasi) albatta ko‘r- 
satiladi. Boshlang‘ich mahsulotni o‘zgartirish ba’zi hollarda 
xarajatlar va narxlaming o ‘sish darajasi ishlab chiqaruvchilami 
ayrim mahsulot turlariga narxni eng yuqori talab darajasida 
belgilashga majbur etadi. Bunday vaziyatda firmalar mahsulotni 
asosiy tavsifmi yangilashi yoki o‘zgartirishi, mutlaqo yangi 
tovar taklif etishi yoki mavjud turlarini yaxshilashi mumkin.
Foyda keltirish majmuyini o ‘zgartirish — tovami xarid 
qilgan iste’molchi tovar bilan bog'langan ishlar — tovar 
joylangan idish, yetkazib berish xizmati kafolat va boshqalar 
uchun ham haq tolaydi. Ayrim holatlarda va ortiqcha chiqimlami 
qoplash maqsadlarida savdo va ishlab chiqarish firmalari 
qo‘shimcha ishlardan voz kechib, xaridorga tovami faqat eng 
zarur xossalari uchun haq to‘lashni taklif etadi. Yoki aksincha, 
ayrim firmalar tovarni uyga yetkazib berish, sovg‘alarni 
tayyorlash, boshqa yordamchi xizmatlar uchun qo'shimcha

---

narx belgilaydi. Ehtiyojni qondirish majmuyini yanada foyda- 
liroq qilish iste’molchilarga to ‘lanmagan pulga foiz qo‘shmay 
kredit berishiga yordam beradi.
Kredit kartochkasidan foydalanish xaridorlar uchun naqd 
pulsiz tovami kechikmay xarid qilish imkonini yaratadi. Bu 
ham narxni pasaytirishning shakllaridan biri hisoblanadi. 
Firmalar hisob-kitob shaklini o ‘zgartirib, tovar oborotini 
ko‘paytirishi, bu bilan mahsulot sotishdan keladigan umumiy 
daromadni ko‘paytirishi mumkin.