Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

1.  Jismoniy  talablar  —   oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  uy-joy  va 
boshqalar.
2. Xavfsizlik talabi —  yaxshi mehnat sharoiti, kelajakka ishonch 
va boshqalar.
3.  Ijtimoiy talablarning jamoaga  bogMiqligi.
4.  Hurmatga  b o‘lgan  talab. Yuqori  xizmat darajasiga  erishish, 
ishiga baho olish,  o ‘ziga diqqat-e’tibomi qaratish va boshqalar.
Hozirgi  zamon  menejmenti  Abraham  Maslou  tomonidan 
yuqorida  ko‘rsatilgan  talablarga  berilgan  baho  va  shu  bilan  birga 
taklif  qilgan  talablarni  qondirishni  qurol  sifatida  ishlovchilaming 
unumli  faoliyat  sharti  deb  o ‘z  qo‘liga  oldi.  Maslouning  fikricha, 
taraqqiy  topgan  davlatlarda jismoniy  talablar  va  birinchi,  ikkinchi, 
uchinchi darajalar kafolatli qondirilgan.  Shunday ekan, menejment­
ning  vazifasi  —   insonning  ishini  shunday  tashkil  qilish  kerakki, 
unda yuqoriroq darajalardagi talablari  ham to ‘laligicha qondirilsin. 
Muammo  izlanuvchilari  bu  kabi  ish  tashkil  qilinishida  mehnat  un- 
umdorligi  5%dan 40%gacha o ‘sishini  qayd etishlari mumkin.
Inson  resurslari  nuqtai  nazarining  yorqin  vakillari  sirasiga 
amerikalik  olim  Duglas  MakGregor  (1906-1964)  kiradi.  Duglas 
MakGregor  «inson  munosabatlari»  maktabining  atoqli  namoyan- 
dalaridan hisoblanadi. U inson xulq-atvorining ikki modeli, xodimn­
ing  o ‘z mehnatiga  ikki  xil  munosabatda  bo‘lishi  mumkinligini  ino­
batga olib,  ikki jildlik «X» va «U» nazariyasini yaratadi.
«X»  nazariyasi  muallifning  fikri  bo‘yicha  boshqaruvga
50

---

an’anaviy  yondashuvni  —   ma’muriy  buyruqbozlik  jarayonini  aks 
ettiradi.  Bu  nazariyaga  ko‘ra,  namunaviy  yollanm a  xodim —  tabi- 
atan yalqov boMgan  kishi,  shu  sababli  u topshirilgan  ishdan  bo‘yin 
tovlashga  urinadi,  unda  izzattalablik,  m as’uliyat  sezish,  fahm- 
farosat  yetishmaydi.  Bunday  holatda  xodimni  doimo  majburlash, 
nazorat qilish, jazolash va jarima solish  bilan  qo‘rqitib turish zarur. 
Duglas  MakGregorning  fikricha,  bu  kabi  boshqaruv  nazariyasiga 
qarama-qarshi  «U»  nazariyasi  turishi  kerak.  Yollanma  ishchilar 
tabiatan  faol,  ularga  tashabbuskorlik  va  uddaburonlik,  o‘z  zimma- 
siga  mas’uliyat  olish  salohiyati  xosdir.  Bunday  holda  menejerning 
vazifasi  kishilar o ‘z maqsad va manfaatlariga g ‘oyat maqbul  tarzda 
erishadigan shart-sharoitni yaratishdan iborat boMadi. Kompaniyan- 
ing  siyosati  va  istiqboli  esa xodimlaming xulq-atvoriga  asoslangan 
holda  tashkil  etilishi  kerak.  Bu  nazariyaga  muvofiq  keluvchi  ish- 
chini  rag‘batlantirish va unga qulay muhit yaratib berishgina kifoya 
qiladi.
Albatta,  har ikkala nazariya ham  faqat nazariyadir. Amaliyot- 
da  ular  sof ko‘rinishda  uchramaydi.  Inson  murakkab  va  ziddiyatli 
mavjudot.  U  o‘zida  ham  birinchi,  ham  ikkinchi  modellar  sifatini 
mujassamlashtiradi.  Boshqarishning yuksak san’at ekanligi ana shu 
ikki jihatni  uyg‘un!ashtiradi. Agar kengroq fikr yuritadigan  boMsak, 
unda  MakGregorning  «U»  nazariyasini  inson  resurslari  boshqaru- 
vining  nuqtai  nazari  hamda  inson  axloqiy  ta ’limoti  umumiy  naz- 
ariy qoidalarining aks etishi deb tushunish mumkin.  Bu masalaning 
pirovard natijasi  sifatida  1960-yillarda sotsiolog  D o n al’d  Neyting- 
eylning  quyidagi  fikrlarini  keltirish  mumkin:  menejerlar  iqtisodiy 
masalalaming ustivorligi  to‘g‘risida g‘amxo‘rlik  qilishlari  shunday 
moddiy  farovonlik  andozalarini  bunyod  etdiki,  ulardan  biz  hozirgi 
kunda foydalanmoqdamiz.  Bulaming hammasiga juda katta boylik- 
lar evaziga erishilgan.
Axloqiy  fanlar  ta’limotiga  1950-60-yillarda  uyg‘ongan 
qiziqish  shunchalik  ulug‘  ediki,  u  o‘sha davr  boshqaruv tizimining 
deyarli hamma sohasini qamrab olgan edi. Shundan keyin boshqaruv 
ta ’limotida  yangi  yo‘nalishlar  davri  keldi.  Mana,  20-25  yil  o‘tsa
51

---

ham  bu  ta ’limot  g ‘oyasi,  inson  munosabatlari  ta’limoti  kabi  yana 
zamonaviy  jam iyat  ishlab  chiqarishning  taraqqiyoti,  yangi  davrda 
ustivorlik holatini egalladi.