Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

“ustod”
, 
keyinchalik 
“Shayx ul-islom”
deb atalgan. “Ustod” dan so‘ng o‘z 
lavozimi bo‘yicha ruhoniylar orasida 
“xatib”
turgan. U jome’ 
masjidlarida juma namozida xutba o‘qish huquqiga ega bo‘lgan. Bu 
davrda Buxoro Sharqdagi islom olamining eng nufuzli markazlaridan 
biriga aylanadi. Movarounnahrdagi dastlabki madrasalarning bu yerda 
barpo etilishi ham bejiz emas. 
Yer egaligining quyidagi shakllari mavjud bo‘lgan: 
Mulki sultoniy
- shaxsan amirga tegishli yer-suv, tegirmon, 
do‘konlar. Bu mulkni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana yer 
egaligining toma (umrbod berilgan yer), iqto (merosiy) turlari bo‘lgan.
Xususiy shaxslarga tegishli mulk:
hukmdor tabaqa xonadoni, 
dehqon-zodagonlarga, sayyidlar, sipohsolor, badavlat savdogarlarga 
tegishli mulklar hisoblangan. Shartli yer egaligi ham bo‘lgan.
Vaqf mulklari:
diniy muassasalar va madrasalarga tegishli mulk. 
Bu mulkni muassasa mutavallisi boshqargan.

---

141 
Jamoa mulki:
yaylov, tog‘ yonbag‘irlaridagi lalmi yerlar. 
Xiroj hajmi shariat va davlat qonunlari asosida belgilangan. 
Somoniylarning birgina Buxoro va Karmana viloyatlari xirojidan tushgan 
daromadi 116866 dirxamni tashkil qilgan.
Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsim qilindi. Yer egalarining 
yangi guruhi tashkil topdi. Ularning ko‘pi sipohiylardan chiqqan edi. 
Masalan, Alpteginning Xurosonda va Movarounnahrda 500 qishlog‘i 
bo‘lib, biror shahar yo‘q ediki, unda uning qasri yo bog‘i, yoxud 
karvonsaroyi bo‘lmasa. Uning tasaruffida minglab otlar va chorva mollari 
bo‘lgan.
Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga 
kelishi natijasida Movaraunnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror 
topdi. Bu holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana 
boshladi. Movaraunnahr va Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy 
jihatdan eng rivojlangan o‘lkalaridan hisoblangan. Tarixchilar va 
geograflar bu borada juda yaxshi ta’riflar yozib qoldirganlar. Ular, bu 
yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko‘plab qishloq va 
shaharlar borligini, aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini zo‘r 
ehtiros bilan bitganlar.
Xuroson va ayniqsa, Movaraunnahr dehqonchilik o‘lkalari qatoriga 
kirgan. Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. 
Ko‘plab soy va daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mavjud 
bo‘lgan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, 
Samarqand vohasida Barj (Darg‘om), Barmsish, Buzmadisoy, Ishtixon 
kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta’minlagan. Bundan 
tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg‘ona va Shoshda 
ham bo‘lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga 
(833-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal 
qurilishiga 
yordam 
so‘ragan. 
Sun’iy 
sug‘orishga 
asoslangan 
dehqonchilikdan tashqari lalmikor dehqonchilik ham yaxshi yo‘lga 
qo‘yilgan.
Dalalarda bug‘doyning turli navlari, arpa, sholi va boshqa boshoqli 
ekinlar ekilgan. Qishloq xo‘jaligida paxta yetishtirishga alohida ahamiyat 
berilgan. Paxta, ayniqsa, Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko‘p 
ekilgan. Bog‘dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Bog‘larda olma, shaftoli, 
nok, behi, anor, anjir, yong‘oq kabi turli mevalar yetishtirilgan. Uzum 
yetishtirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, Samarqand, Marv, Hirotda 
yetishtirilgan uzumlar juda qadrlangan. Umuman Xuroson va 

---

142 
Movaraunnahrning mevalari o‘zining turli navlari va yuqori sifatliligi 
bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda ko‘p quruq mevalar Yevropaning 
turli shaharlariga jo‘natilgan.
Umuman, Somoniylar davrida Xuroson va Movaraunnahr qishloq 
xo‘jaligining turli tarmoqlari xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. 
Somoniylar davrida dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham 
keng sur’atlar bilan tarqalgan. Shahar aholisining ko‘p qismi 
hunarmandchilikning turli sohalari bilan mashhur bo‘lishgan. Manbalarda 
qayd qilinishicha, Movaraunnahrda, ayniqsa to‘qimachilik yaxshi taraqqiy 
qilgan. Bu yerlarda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar 
o‘zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. 
Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxondaryodagi 
Darzangi to‘qimachilarining mahsulotlari faqatgina Movaraunnahr va 
Xurosondagina emas, balki Iroq, Еron va Hindistonda ham ma’lum 
bo‘lgan. Xususan, Narshahiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan 
gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj juda katta bo‘lgan. Ibn Xavqal va 
Muqaddasiyning qayd etishicha, Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli 
gazlamalar aholining yuqori tabaqalari orasida juda qadrlangan. Bu 
gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar o‘zlariga 
liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi hatto Xuroson parchasi ham deb 
atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashqari Keshda, Nasafda, 
Dabusiyada va ko‘pgina boshqa shaharlarda ham tayyorlangan.
Kulolchilik ham Somoniylar davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori 
bosqichlariga ko‘tarilgan. Kulolchilik charxini yanada mukammallanishi 
natijasida idishlarni bezashda sirlardan foydalanishni kashf etilishi bu 
borada katta yutuq bo‘ldi. Natijada idishlarni turlari ham, shakllari ham 
ko‘paydi. Ularning sifati keskin darajada oshdi. Idishlar turli rangdagi 
sirlar bilan bezatila boshlandi. Manbalarda qayd qilinishicha, ayniqsa, 
Samarqand, Binket va Marv kulollari tayyorlagan idishlar o‘zining bejirim 
shakli, yuqori sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. 
Еpigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman idishlar ayniqsa, diqqatga 
molikdir. Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan arxeologik 
izlanishlarga qaraganda, kulollar shaharlarda mahalla-mahalla bo‘lib 
yashaganlar. Mana shunday mahallalar Samarqandda, Marvda, Aхsikatda, 
Termizda ochib o‘rganilgan. 
Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. O‘rta Osiyo 
shishasozlari turli shakldagi katta-kichik shisha idishlarni tayyorlaganlar. 
Idishlar asosan ko‘kimtir va shaffof rangdagi shishalardan tayyorlangan. 
Ularning ma’lum qismi naqshlar bilan bezatilgan. Shishasozlarning 

---

143 
ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykant kabi shaharlarda ochib 
o‘rganilagan. O‘rta Osiyo shishasozlarining mahsulotiga boshqa 
o‘lkalardan ehtiyoj katta bo‘lgan.
Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga 
kiritilgan. Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik qazish ishlarga 
qaraganda bu davrda kon sanoati taraqqiyotida katta o‘zgarishlar ro‘y 
bergan. Bu davrda Badaxshonda kumush, oltin, billur, lojuvard kabi 
qimmatbaho metall va toshlar qazib olish davom etgan. Ustrushonaning 
Mink tumanida katta miqdorda temir rudasi, Buttamda oltin, kumush, mis 
va boshqa metallar, Tuzkon ko‘lida tuz, Farg‘onadagi Nokad degan 
joydan oltin, kumush, Isfara yaqinida toshko‘mir qazib olingan. 
Farg‘onada neft ham borligi yozma manbalarda qayd qilingan.
O‘rta Osiyoda somoniylar davrida qog‘oz ishlab chiqarish ham 
yaxshi rivojlangan. Qog‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha eng yirik markaz 
Samarqand bo‘lib, undagi qog‘ozlarning mahsuloti faqat О‘rta Osiyo yoki 
Sharqda emas, balki Yevropada ham mashhur bo‘lgan. Samarqand 
qog‘ozining olti navi manbalarda qayd qilingan.
Yuqorida qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan tashqari 
somoniylar davrida O‘rta Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik 
kabi sohalar ancha rivoj topgan. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil 
davlatnig paydo bo‘lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, 
shaharlarning taraqqiyoti o‘z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada 
uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar 
o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni 
qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi.
Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik 
shaharlarda va hatto qishloqlarda bo‘lgan. Ayniqsa, karvon yo‘llari 
bo‘ylab joylashgan, shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, 
Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi 
bozorlar katta va juda gavjum bo‘lgan. Istahriyning yozishicha, 
Samarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga 
hamma yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan 
mahsulotlarning katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin 
boshqa o‘lkalarga tarqalgan. Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik 
shaharlarning ham o‘rni katta bo‘lgan. Bu borada Poykand shahri muhim 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Manbalarda 
yozishlishicha 
bu 
shaharda 
somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo‘yidagi o‘lkalar 
va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar hokimlari 
savdogarlar uchun hamma shart-sharoitlarni tug‘dirib berishga harakat 

---

144 
qilganlar. Shaharda o‘nlab karvon saroylar mavjud bo‘lgan, ular bozorga 
yaqin joylarda joylashgan. Savdo rastalari karvonsaroyning o‘zida ham 
bo‘lgan. Karvon saroylar yo‘llarda ham qurilgan.
Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini 
qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o‘z mollarini sotib oziq-ovqat 
mollarini xarid qilishgan, o‘z navbatida dehqonlar hunarmandchilik 
mollarini xarid qilishgan.IX-X asrlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy 
hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi. Bu borada ko‘chmanchilar 
bilan chegaradosh bo‘lgan shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. 
Ko‘chmanchilar shaharlarga kelib, dehqonchilik va hunarmandchilik 
mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini 
sotganlar.
O‘rta Osiyolik savdogarlar o‘z mollarini arab xalifaligi tarkibiga 
kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg‘oriyaga, Xitoy va 
Hindistonga olib borib sotganlar. O‘rta Osiyodan Xitoy bilan O‘rta Yer 
dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi 
karvon yo‘llari o‘tgan. Ayniqsa, O‘rta Yer dengizi bilan bog‘lovchi 
karvon yo‘li ancha gavjum bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘dod, Hamadon, 
Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, 
Choch, Bolasog‘un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga O‘rta Osiyodan 
otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak 
gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg‘or va Rus yerlariga O‘rta Osiyodan 
quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. 
O‘z navbatida janubi-sharqiy Yevropadan O‘rta Osiyoga mo‘yna, mis, 
teri, qoramol, qullar keltirilgan. Janubi-sharqiy Yevropa bilan bo‘lgan 
savdo aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o‘rni katta bo‘lgan.