Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

hiroj
(hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki qismi miqdorida) 
chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan 
zakot
(qirqdan bir miqdorda) 
hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan 
juzya
solig‘i ham 
qo‘shildi. 
Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning 
barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va targ‘ib qilishga 
katta e’tibor berdilar. O‘rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayotgan 
zardushtiylik, moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb 
e’lon qilindi. Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. 
Bosib olingan yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo‘q qilindi. 
Uning o‘rniga masjidlar barpo qilina boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar, 
xususan diniy kitoblar, so‘g‘d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q qilinib 
yuborildi. 
“Qutayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va din 
peshvolarini qirib tashlab, ularning kitob va qo‘lyozmalarini yoqib 

---

128 
yuborgandan keyin,-deb yozgan edi Beruniy,-xorazmliklar savodsiz bo‘lib 
qoldilar, ularning faqat yodda saqlab qolgan xotiralarigina qoldi, ammo 
vaqt o‘tishi bilan bu unutilib, faqat o‘zlari uchun mos bo‘lgan 
xotiralargina saqlanib qoldi”.
So‘g‘d tilidagi dunyoviy adabiyotlar yo‘q qilib tashlandi. Islom 
dinini qabul qilgan, musulmon bo‘lgan mahalliy aholi vakillari dastlabki 
yillarda xiroj va juzya soliqlaridan ozod etilib, ularga anchagina 
imtiyozlar berildi. Namoz o‘qish uchun masjidlarga borgan shaxslarga 2 
dirhamdan pul ham berilar edi. Juzya solig‘ini o‘z vaqtida to‘lamagan 
kishilar tutib olinib bo‘yinlariga “qarzdor” deb taxtachalar osib qo‘yilgan. 
Qutaybaning 
o‘limidan 
so‘ng 
arab 
hokimiyatining 
Movarounnahrdagi mavqeyi biroz zaiflasha bordi. Xurosonning yangi 
noibi Al-Jarroh (717-719) yangi musulmon aholisiga islomga zid ravishda 
shafqatsiz munosabatda bo‘la boshlaydi. Sulaymon vafotidan so‘ng taxtga 
o‘tirgan yangi xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-719)-Umar II xorijiylar 
ta’limoti tarafdori edi. Xorijiylar shialardan ajralib chiqqan guruh bo‘lib 
ilk islom ta’limoti tartiblarini va umumiy tenglik g‘oyalarini ilgari surar 
edilar. Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib, 
bo‘ysundirilgan xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U 
Movarounnahr aholisini islomni qabul qilishga chaqirib, katta ahamiyatli 
farmon qabul qildi. Unga ko‘ra arablarga yangi yerlarni zabt etish man 
qilindi va moliyaviy islohotlar o‘tkazish ko‘zda tutildi. Arablar bilan bir 
qatorda yangi musulmonlardan ham juzya va xiroj solig‘i olish bekor 
qilindi. Umar II soliq yig‘uvchilardan va xalifalik amaldorlaridan Qur’on 
va Hadislarga qat’iy amal qilishni buyurdi.
Arab feodal-zodagonlari turli yo‘llar bilan xiroj solig‘i yig‘a 
boshladilar. Xalifa xazinasiga keladigan soliqlar esa kamayib keta 
boshladi. Xiroj yerlarini davlat solig‘i sifatida saqlab qolish maqsadida 
Umar II arablarga o‘z yerlarini kengaytirishni man etdi va hijriyning 100 
yilidan (719 yil) keyin sotib olingan barcha xiroj yerlarini qaytib berishni 
buyurdi. Shu paytgacha olingan yerlardan esa xiroj emas, ushr (o‘ndan bir 
qismi) soliq olish ko‘zda tutildi. 
Umar II islohotlaridan ruhlangan Samarqand ahli zodagonlari unga 
elchilar yuborib Samarqand shahristonini qaytarib berishni so‘radilar. 
Umar II Samarqand hokimi Sulaymon ibn-Abus-Sariyaga maktub yozib, 
qozi bu ishni hal qilib berishini so‘raydi. Samarqandliklar shikoyati ko‘rib 
chiqilib, bu ish samarqandliklar foydasiga hal bo‘ldi. Qozi Samarqanddan 
arab garnizoni olib chiqib ketilishi kerak deb hukm chiqardi. Bu esa 
urushni bildirar edi. Arablar kuch-qudratini bilgan samarqandliklar o‘z 

---

129 
da’volaridan yana voz kechdilar. Mahalliy zodagonlar o‘zlarini musulmon 
hisoblab, g‘aznaga soliq to‘lamay qo‘ydilar. Shundan so‘ng xalifalik 
barchadan soliqlarni olishni belgiladi. Natijada Movarounnahrda norozilik 
kuchayib keta boshladi. Mahalliy zodagonlar bilan arab ma’muriyati 
orasida ziddiyat keskinlasha bordi.