Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

2. Kreativlik va uning tashxislanishi
XX asrning 50 yillarida ingliz-amerika psixologlarining
izlanishlarida kreativlik deb nomlanadigan (creatio - lotincha
“yaratish”) alohida qobiliyatlami o‘rganish katta ko'lamda qiziqish
uyg‘otmoqda. Kreativlikni alohida o‘rganishga an’anaviy mtellekt
testlari bilan muammoli vaziyatni muvaffaqiyatli yechimi orasida
aloqaning mavjud emasligi haqidagi ma’lumotlaming aniqlanishi
turtki bo'ldi. E’tirof etilishicha, kreativlik ma’lum masalaning
yechimini topishdagi axborotlami tez sur’atda foydalanish
qobiliyatiga bog‘liq. Bu qobiliyatni kreativlik deb atadilar va uni
intellektga bog'liq bo‘lmagan holatda - individning yangi
tushunchalar yaratuvchi va shakll antiruvchi yangi malakalari
sifatida o‘rgandilar. Kreativlik shaxsning ijodiy ko‘rsatkichlari
bilan belgilanadi. Kxeativlikni o‘rganish asosan ikki yo‘nalishda
olib boriladi;
1-yo‘nalish. Kreativlikni intellekt bilan bog‘liqligi masaialarini va kreativlik bilan bog£liq ta’limiy jarayonlami belgilashni
o‘rganadi.
2-yo‘nalish. Shaxs va uning psixologik o‘ziga xosligi lieativlikning asosiy aspekti ekanligi. shaxsga va uning motivatsion
chizgilariga urg‘u berilishi bilan tasniflanadi.
Intellektual faktorlarni ta’limiy yo4nalishlarda qo‘llanilishida,
kreativlikni o£rganish, baholashda 1950 yillarda J.Gilford va uning
izdoshlari 16 ta gipotetik intellektual qobiliyatni ajratib
ko‘rsatadilar. Ular orasida: fikming turliligi (ma’lum vaqt oralig‘idagi g‘oyalarning miqdori), fikming (bir g‘oyadan ikkinchisiga
ko‘cha olishi) originalligi (o'ziga xoslik - umume’tirof etilgan
205
qarashlardan farq qiluvchi g‘ovarii yaratish qobiliyati), qiziquvchanlik (o‘zini o‘rab turgan olamdagi muammolarga ta' sirchanlik),
gipoteza qilish qobiliyati (reaksiyaning stimuldan mantiqiy
mustaqilligi), fantastikali (stimul va reaksiya orasidagi mantiqiy
bog‘liqlikning borliq hayotdan butunlay uzilganligi). Gilford bu
faktorlami tafakkuming divergentligi degan umumiy nom bilan
ataydi, u muammo endigina aniqlanayotgan.. uning yechimini
awaldan belgilangan, aniq yechimi bo‘lmagan vaqtda yuzaga
keladi, deydi (ma’lumotga tayanuvchi yoki muammoning «mos»
yechimi, konvergent tafakkurdan farqli ravishda).
Tafakkumi ifodalovchi qobiliyatlami o‘rganish, an’anaviy
intellektual testlar vositasida kreativlikni maxsus testlar vositasida
aniqlash jarayonida olimlar qarama-qarshi natijalarga erishdilar. Bu
natijalar asosida intellekt va kreativlik o‘zaro aloqadorligi haqida
xulosa chiqarish mumkin emas. Agarda testlar o‘miga kreativlikni
baholovchi boshqa mezon — bajaruvchi faoliyat yuritgan ish turi
bo‘yicha erishilgan ijodiy muvaffaqiyatlar bo'yicha baholanganda,
intellekt va kreativlikni belgilovchi bir xil mazmunga ega natijaga
erishish mumkin. Ba’zi olimlar kreativlikka intellektning an’anaviy
testlar yordamida o‘lchab bo‘lmaydigan bir qirrasi sifatida
yondashadilar. Ular kreativlikni orttirilgan tajribaga, o‘zlashtirilgan
bilim va malakalar tasnifiga. qurshab turgan muhitning o‘ziga
xosligiga bog‘liqligini ko‘rsatadigan tajribalar natijasiga
tayanadilar. Barcha mamlakatlarda tabaqalashtirib o‘qitiladigan
sinf o‘quvchilari kreativlik testlari bo‘yicha o‘zlarining oddiy
sinflarda o‘qiydigan tengdoshlariga nisbatan yaxshiroq natijaga ega
bo‘lganlar.
Kreativlikni baholashda atrof-muhitmng bog‘liqligi uning
shakllanishi va rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Awalo qanday
muhitdan rivojlantiruvchi ta’simi kutish mumkin? Tadqiqotlaming
natijasiga ko‘ra, muhit, axborotning ko‘pligi va erkinlikni
ta’minlanganligi bilan ajralib turishi kerak.Tadqiqotlar kreativlikning rivojlanishida shaxsiy qobiliyatning katta ahamiyatga ega
ekanligini ko‘rsatadi.
Kreativlikni o‘rganishda yakka yondashuvda asosiy e’tibor
hissiy va motivatsion omillarga qaratiladi. Kreativlik bilan bog‘liq
206
shaxsiy qobiliyatlar munosabatida turli tadqiqotlar natijasida o‘zaro
moslik mavjud. Kreativ individlami kreativmaslardan ajratib
ko‘rsatadi. Ba’zilarda shaxsiy o‘ziga ishonch, tajovuzkorlik, o‘zo‘zidan qoniqish, ijtimoiy cheklovlarga va o‘zgalar fikriga
toqatsizlik aniqlangan. Ba’zi psixologlaming fikricha, kreativ
bo‘lmagan tipdan farqli ravishda, kreativlikka ega bo‘lgan kishilar
tipi mavjudligini bildiradi. Shunisi qiziqki, bolalar va yoshlar
orasida o‘tkazilgan tadqiqotlar yosh va balog‘atga yetgan
individlarda kreativlik belgilari bir xil bo‘ladi. Shunday xulosa
chiqarish mumkinki, kreativlik shaxsiy qobiliyatlarga asoslangan
holda bolalaming juda kichikligidan bashoratlash mumkin. Ijodiy
muvaffaqiyatlar asabbuzarliklar bilan bog‘liq degan nuqtayi nazar
ham mavjud. Shu bilan birga bu fikrga qarama-qarshi ravishda
yuksak kreativ individlarda katta ruhiy kuchga egalik, tashqi
muhitga, turli nizolarga nisbatan muvozanat mavjudligini
ta’kidlovchi tadqiqotchilar ham mavjud. Kreativlikni motivatsion
tasniflashga aloqador yagona qarashlar mavjud emas. Bir nuqtayi
nazarga asosan kreativ individ o‘z imkoniyatlaridan iloji boricha
samarali foydalanishga, yangi, o‘zlashtirilmagan yangi faoliyat
turlarini bajarishda o‘z qobiliyatlarini ishga soladi. Boshqa nuqtayi
nazarga ko‘ra kreativ bolalar motivatsiyasi tavakkalchilik, o‘z
imkoniyatlari chegaralarini aniqlashga asoslanadi.Yuqorida
aytilganlami xulosalab aytish mumkinki, intellektual qobiliyatlaming kreativlik deb nomlanadigan alohida tipi bugungi kun
psixologlari tomonidan keng ko‘lamda o‘rganilmoqda.
Kreativlik va shaxsning ijodiy muvaffaqiyatlari orasida bog‘-
liqlik mavjud, ammo uning xususiyatlari oxirigacha o‘rganilmagan.
Kreativlikni intellektning an’anaviy tushunchalaridan ajratib olish
mumkin emas.Kreativlikning birinchi testlari J.Gilford tomonidan
XX asrning 50 yillarida yaratilgan.
Bu metodika Janubiy Kalifomiya testlari nomi bilan mashhur
bo‘lib, Gilford tomonidan divergent deb nomlangan fikrlashning
o‘ziga xos tipini belgilashda foydalanilgan 14 ta testdan iborat
bo‘lgan. Ulaming dastlabki 10 tasiga og‘zaki javob, 4 tasiga tasvir
orqali javob talab etilgan.Verbal vazifalardan namunalar:
207
1. So‘zdan foydalanishda yengillik. Berilgan tovush
ishtirokida so‘z yozing (“o” - oy, ro‘mol, oddiy, muddao va b.);
2. Assotsiatsiyalardan foydalanishdagi yengillik. Berilgan
so‘zga mazmunan o‘xshash so‘zlarni yozing (“og‘ir”, “zilday”,
“vazmin” va boshqalar).
Tasviriy vazifa na’munasi. Bezash. Ma’lum obyektlami detallar bilan to‘ldirish.Gilford testlari kattalar va yuqori sinf
o‘quvcMlaxiga mo‘ljallanadi. Ulami standartlashtirish katta bo‘lmagan tanlovlarda, ishonchlilik ma’lumotlari bir testdan ikkinchisiga
o‘tganda o'zgarib turadi va toiiq qoniqarii bo'lmaydi. Psixologlar
fikricha, ijodiy qobiliyatlami baholashda Gilford testlari samaraliligi
kam bo‘lishiga, bilimlar natijasini bilish shaxsiy xarakterlarga emas,
balki bajarish tezligiga asoslangani sabab bo‘ladi. Bundan tashqari,
vazifalar ma’lum sondagi javoblami belgilanmagan, bu natijani aniq
hisoblash imkonini bermaydi. Shu sababli, ba’zi psixodiagnostlar
kreativ testlar uchun va ulaming natijalarini aniqlashda ishonchli
mutaxassisiami jalb etishni taklif qiladilar. Hozirgi kunda
talabalaming ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda E.P.Goirensning
kreativlik testlaridan foydalanilmoqda. Gorrens test topshiriqlari
ijodiy jaravon modeli sifatida ko‘rilib, unda talabalaming bilimi
natijaga emas, balki ijodjarayoniga qaratilgan.
1966 yilda angliyalik olimlar tomonidan Verbal shakldagi test
ishlab chiqilgan. Bu test 5 yoshli bolalardan boshlab kattalarga
mo‘ljallangan. U 7 ta topshiriqdan iborat. Dastlabki uchta topshiriq
bir rasmga bog'liq savollardan iborat: rasmga ko‘proq savollar
tuzish, tasvirlangan narsalaming nima uchun chizilganligi va oqibatlari haqida iloji boricha ko‘proq sabablami ko‘rsatish so‘raladi.
1-topshiriq - “Rasm chizib bering”. Vazifa bajaruvchi qog‘oz
varag‘iga rangli qog‘ozlardan qirqib olingan noto£g‘ri shakldagi
qog‘ozni yopishtirish va uning asosida o‘ziga xos rasm chizish
so‘raladi.
2-topslidriq — “Rasm chizishni tugallang” - test daftarlarida
berilgan tugallanmagan shakllar rasmi asosida noodatiy sujet, rasm
va predmetni chizib berish so‘raladi.
3-topshiriqda parallel chiziqlar va doiralar asosida iloji boricha
ko‘proq predmetlami chizib berish so‘raiadi. Har bir subtestning
208
bajarilishi uchun 10 minut vaqt ajratiladi (javoblaming tahlili
tezkorlik, ko‘p qirralik, egiluvchanlik, o‘ziga xoslik va mukammallik mezonlari bo‘yicha tahlil qilinadi).
4-topshiriqda berilgan rasmdagi o‘yinchoqlar o‘rnini iloji
boricha ko‘proq va qiziqroq tarzda almashtirish so‘raladi.
5-topshiriqda tUrmushda ishlatiladigan predinet (masalan,
bo‘sh quti) dan ko'proq noodatiy va qiziq foydalanish usullarini
o‘ylab topish so‘raladi,
6-topshiriqda shu predmet haqida noodatiy savoliami o‘ylab
topish so‘raladi.
7-topshiriq noodatiy vaziyatning yechimlari haqida iloji
boricha ko‘proq izlanishlar olib borish so£raladi.
1980 yilda Torrens tomonidan maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun yangi kreativlik testlari tuzildi. Bu testning vazifalari shundan iborat ediki, go‘dak о‘zining ijodiy qobiliyatlarmi biror bir
xonada erkin harakatlanish asnosida namoyon qiladi. Ijodiy
fikrlashni reproduktivga qarshi qo‘ygan psixologlaming intilishlariga qaramasdan, amaliyotda kreativlik testlari intellekt testlari
bilan bir xil prinsiplarda, ya’ni tezlik metodikasi va qat’iy mazmun
asosida qurilgan. Tadqiqotchilaming fikricha, ulaming asoisiy
kamchiligi motivlami va individning boshqa ijodiy qobiliyatni
tashkil etuvchi tavsiflarini hisobga olinmaganligidadir. Ko‘pgina
psixologlar kreativlikni testlar yordamida aniqlash mumkin emas,
deb hisoblaydilar. Fan, texnika, san’at va boshqa inson
faoliyatidagi muvaffaqiyatlarga erishish, turli qobiliyatlaming va
shaxsiy xususiyatlarining murakkab tuzilmasini (shu jumladan,
intellektual va maxsus) talab qiladi. Hozirgi davrda mavjud boigan
kreativ testlarda ijodiy qobiliyatning alohida elementlariga e’tibor
qaratiladi, ijodiy muvaffaqiyatlami bashoratlashda buning o‘zi
yetarli emas. Ayrim psixologlar ijodning ayrim qismlarini tahlil
qilish yo‘li bilan kreativlikni aniqlash mumkin deb hisoblaydilar.
Kreativlikni tashxislash yo'nalishi deyarli o‘rganilmagan. Bu
sohada professor D.B.Bogoyavlenskaya (1983 yil) ijodiy qobiliyat
intellektual tashabbuskor birliklarini yaratdi. U muammoning
yechimini topishda inson oldiga qo‘yilgan masalani fikrlash
faoliyati deb ataydi. D.B.Bogoyavlenskaya gipotezasi (taxmini)ga
209
muvofiq bajaruvchiga tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’sirisiz nazariy
umumlashtirishlarga va vaziyatni baholashga o‘ta oladigan “kreativ
doira metodi”ni taklif qiladi. Bu metod doirasida bir necha
metodikalar islilab chiqilgan. Tashqi mezonlami belgilashda
muallif sezilarli qiyinchiliklarga duch keldi. Ijodiy muvaffaqiyat bir
qator kamchiliklarga ega bo‘lgan tajribalar asosida aniqlanadi.
«Kreativ doira» ning tamoyillari:
1) Tashqi qo‘ zg‘ atuvchidan va baholashni belgilovchi
stimulidan voz kechrsh.
2) Obyektni tadqiq etishda “chegara”ning bo‘lmasligi -
chegaralanmagan faoliyat.
3) Eksperimentning davomiyligi.