|
Nazorat uchun savol topshiriqlar.
1. IX-XII asrlarda ta’limiy-axloqiy asarlaming paydo bo‘lis
shart-sharoitlari.
390
2. Ta’limiy-axloqiy asarlar mazmunidagi o‘xshash va farqli
tomonlami aniqlang.
3. Ta’limiy-axloqiy asarlarda ifodalangan komil insonga xos
xislatlar jadvalini tuzing.
4. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida nimalar
haqida fikr bildirilgan?
5. Inson kamoloti haqida “Qutadg‘u bilig” asarida nimalar
ilgari surilgan?
391
XVI BOB. XIV-XVI ASRLARDA TARBIYA, MAKTAB VA
PEDAGOGIK FIKRLAR
1. Sohibqiron Amir Temur (1336-1405)
Amir Temur Ko‘ragon ibn Amir Tarag‘ay Kesh (Shahrisabz)ning Xo‘jailg‘or (hozirgi paytda bu qishloq Yakkabog‘
tumaniga qarashli) qishlog‘ida 1336 yilning 9 aprelida tavallud
topgan. Uning otasi Amir Tarag‘ay o‘ziga to‘q, badavlat kishi
bolgan. Onasi Tegina Begim esa buxorolik taniqli olim
Ubaydullohning qizi bo‘lgan.
Temur 7 yoshidan bilim olishni boshlaydi. U yosh bolalik davridan boshlab maid, dovyurak, jasur bo‘lib o‘sadi. Harbiy san’atni
mukammal egallaydi. Qur’oni karimni yod oladi, hadis ilmini
o‘rganadi. Dunyoviy bilimlarga ham ega bo‘ladi. Shuning uchun
ham iymon-e’tiqodli, halol pok, aql-zakovath, o‘z e’tiqodiga
mustahkam rioya qiladigan, adolatli inson bo‘lib yetishadi.
Amir Temur o‘z davlati qudratini yuqori ko‘tarib dunyoga
tanitadi.
Amir Temur johillik, yovuzlikni, zo‘ravonlikni yoqtirmas,
insonparvar, adolatli hukmdor edi. Masalan, “Temur tuzuklari”
hukmdoming hokimiyatni boshqarish qoidalari hamda odob-axloq
me’yorini belgilab beruvchi yo‘riqnomadir. Taniqli olim Bo‘riboy
Ahmedov “Temur tuzuklari” podsholaming turish-turmush va
axloq-odob nomialarini belgilovchi risoladir, deb ta’riflaydi.
Haqiqatan ham, mazkur asami turmush odobi, hulq-odob qoidalari
tartib berilgan an’anaviy asarlar qatoriga qo‘ysak bo‘ladi. Zero,
tarixan ta’limiy-axloqiy asarlaming barchasida ham dastlab
davlatni boshqarishga oid qarashlar, so‘ng axloq me’yorlari bayon
etiladi. Shunga ko‘ra bu asardan ta’limiy-axloqiy asar sifatida
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Amir Temur bu asarida insonparvarlik, mehnatsevarlik, adolatlilik, vatanga sadoqat, jasorat, to‘g‘rilik, do‘stlik va hamkorlik,
392
mehr va muruwat ko‘rsatish, sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislaHami
ulug‘laydi va xiyonat, bevafolik, sotqinlikni qoralaydi. Hayotda
“rosti-rusti” qoidasiga rioya etgan, Amir Temurning o‘zi
naqshbandiylik tariqatidagi “Dil ba yoru, dast ba kor” tamoyiliga
ko‘ra ish tutib, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Forobiy, Jaloliddin
Davoniy va boshqalar tomonidan targ‘ib etilgan va haqiqiy komil
inson, adolatli hukmdor uchun zarur bo‘lgan quyidagi o‘n ikki
qoidani o‘ziga yo‘riq qilib olganini ko‘ramiz:
- Har yerda va har vaqt islom dinini quwatlash;
- davlat va saltanatni boshqarishda o‘ n ikki tabaqa, toifadagi
kishilarga tayanish;
- dushman bilan kurashda maslahat, kengash, tadbirkorlik
bilan ish ko‘rish, faollik, hushyorlik, ehtiyotkorlik ko‘rsatish,
saltanat ishini yurg‘izishda murosay-u madora, muruwat hamda
sabr-toqat bilan ish ko‘rish;
- davlat ishlarini yurg‘izishda davlat qonun-qoidalariga
qat’iy rioya qilish; adolat va insof bilan ish yuritish;
- sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqil-u donolar, muhandislar,
tarixchilami izzat-hurmat qilish;
- azm-u jazm bilan ish ko‘rish (aytganiga rioya etish),
buzuqchilikning oldini olish;
- foqaroning axvolidan ogoh bo ‘ lib turish;
- barchaga hurmat-e’tiborda bo‘lish, yaxshilik, muruwat,
ehson, izzatu ikrom, haqqini ado etish;
- farzandlar, qarindoshlar, oshnolar va do‘st birodarlami
doimo yodda tutib, ular bilan yaqin aloqada bo‘lish;
- sipohiylami hurmat etish va ularga g‘amxo‘rlik qilish.
Ko‘rinib turibdiki, Amir Temur mazkur talablarga rioya
etgani tufayli uning saltanati rivoj topdi, fan va madaniyat taraqqiy
etdi, davlatining nufuzi oshib, nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham
mashhur bo‘Idi.Bu o‘n ikki qoidaga rioya qilishdan tashqari, Amir
Temur o‘zining hayoti tamoyillari haqida shunday degan: “Men o‘z
hayotim mobaynida besh narsaga qat’iy e’tiqod qo‘ydim va
hamishalig‘ ularga amal qildim, ular ushbulardir:
Do'stlaringiz bilan baham: |
