Олинмайдиган тиш протезлари хабилов Н. Л., А. Н. Акбаров, О. У. Арсланов, Ф. К. Усмонов, Н. С. Зиядуллаева

КЎПРИКСИМОН ПРОТЕЗЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ УЧУН ТАЯНЧ ТИШЛАРНИ ТАНЛАШ
Олиб қўйилмайдиган кўприксимон протез режалаштирилаётган бўлса, шифокор таянч қисмлар хусусияти юзасидан анча қийин муаммони ҳал қилиши керак. Нуқсонни чекловчи тиш қопламалари тўлақонли бўлмаган, яъни бузилган анатомик шаклга (пломбаланган, пуль­пасизлантирилган, сезиларли даражада емирилган, синиқ жойларга, понасимон нуқсонларга ва ҳ.к.) эга бўлган ҳолатларда ҳамда тавсия этилмайдиган ҳолатлар мавжуд бўлмаган шароитда қоплама шаклидаги таянч билан оддий пластмассали, металл-пластмассали ёки металл-керамик протезлар ёрдамида даволаш керак.
Кўприксимон протезлар билан даволаш имконияти одам тўқималари ва органларида физиологик захиралар мавжудлиги тўғрисидаги умумий биологик қоидаларга асосланади. Бу “паро­донтнинг захира кучлари” тўғрисидаги концепцияни илгари суриш имконини бериб, бу паро­донтнинг босимга – натодинамометрияга чидамлилиги юзасидан ўтказилган тадқиқот натижалари таҳлилида ўз тасдиғини топади. Паро­донтнинг босимга – бўсаға юкланишларга чидамлилик чегараси (уларнинг оширилиши оғриқлар пайдо бўлишига олиб келади) премолярлар учун 40-50 кг, молярлар учун – 60-75 кг га тенг. Бироқ табиий шароитларда озиқ-овқатларни тишлаб узиб олиш ва чайнашда одам оғриқни пайдо қиладиган куч ишлатмайди. Тааллуқли равишда, табиий шароитларда паро­донтнинг юкланишга чидамлилиги бир қисми доимий равишда амалга оширилади, бир қисми эса – фавқулодда ҳолатларда, шу жумладан протезлаш вақтида ишлатиладиган физиологик захира ҳисобланади.
Таянч тишлар паро­донтига юклама ҳажми ва йўналиши антагонист тишлар ҳолатига бевосита боғлиқ бўлади. Табиий шароитларда тишлар орасидаги озиқа бўлаги ҳажми уч-тўртта тиш давомийлигидан ошмайди, шу туфайли максимал юклама, масалан, чайнайдиган тишлар соҳасида премоляр ва иккита мо­ляр паро­донти умумий чидамлилигига, олд тишлар соҳасида эса – иккита марказий ва иккита ёнлама курак тишларга боғлиқ деб ҳисоблаш мумкин.
Тиш қаторининг, яъни икки томондан тишлар билан чекланган қўшилган нуқсонлари олиб қўйилмайдиган протезлар қўлланишига тавсиялар бўлиб хизмат қилади. Нуқсон давомийлиги ва топографиясига (олиб ташланган тишлар сони ва сақланиб қолган тишларнинг функ­ционал қимматига) қараб, олиб қўйилмайдиган тиш протезларидан фойдаланиш имконияти белгиланади. Олиб қўйилмайдиган тиш протезлари қуйидаги ҳолатларда даволаш учун қўлланади: 1) битта-тўртта курак тиш йўқотилиши; 2) қозиқтиш йўқотилиши; 3) премоляр ёки премолярлар йўқотилиши; 4) иккита премоляр ва биринчи моляр йўқотилиши; 5) жағнинг бир томонида иккита премоляр, учинчи моляр сақлаб қолинган ва яхши ривожланган ҳолатда биринчи ва иккинчи моляр йўқотилиши. Қолдиққа (рудиментга) айланган учинчи моляр мавжуд бўлган, илдиз тизими яхши ривожланмаган ҳолатда бундай давомийликдаги олиб қўйилмайдиган кўприксимон протез қўлланиши тавсия этилмайди.
Қўшилган нуқсонлар ҳар доим ҳам олиб қўйилмайдиган турдаги протезларни тайёрлаш учун тавсия ҳисобланмайди. Масалан, қозиқтиш, жағнинг бир ёки икки томонида иккита премоляр ва моляр йўқлиги қўшилган нуқсон ҳисобланади. Бироқ худди шундай давомийликдаги нуқсонларда олиб қўйилмайдиган турдаги протезлар қўлланиши тавсия этилмайди.
Кўп йиллик клиник кузатувлар ва чайнаш физиологиясини ўрганиш орқали шу аниқланганки, таомни майдалаш ва чайнаш юқориги ва пастки жағларнинг 2-3 та тишида юз беради. Шу туфайли 2 та ёнлама тиш нуқсони ўрнини тўлдиришда 2 та соғлом тишда кўприксимон протезни маҳкамлаб қўйиш етарли бўлади. Нуқсон 2 тадан кўпроқ тиш йўқотилиши сабабли пайдо бўлган ҳолатда, протез ҳам иккита таянч (моляр ва қозиқтиш)га эга бўлиши мумкин. Ушбу қоида фақат тишларнинг ёнлама гуруҳи ва функционал жиҳатдан иккита турли йўналишга эга тишлар гуруҳлари туташган жойдаги қозиқтиш учун қўлланилади.
Тиш қаторининг олд бўлимида жойлашган нуқсонларда кўприксимон протезлар барча 4 та курак тиш йўқотилганда ҳам, албатта, қозиқтишлар пародон­ти сақланиб қолган ҳолатда, қўлланиш учун тавсия этилади. Тиш ёйининг олд ва ёнлама участкаларидаги нуқсонларда протезлашга турлича ёндашув ушбу тишлар функцияларининг ўзига хос хусусиятлари билан изоҳланади. Олд тишлар, маълумки, таомни тишлаб узиб олиш учун мослашган. Бунда пайдо бўладиган куч ёнлама тишларда ривожланадиган кучланишдан камроқ бўлади ва у тишнинг узун ўқи бўйлаб узатилади, яъни кўпроқ қулай бўлади. Шу туфайли қозиқтишлар таянч сифатида функционал ортиқча юкланишга учрамайди.
Тиш-жағ тизимининг билатерал тузилиши туфайли ҳар бир тиш паро­донт тўқималарида шикастланишларни пайдо қилмаган ҳолда бошқа қувват бўйича тенг тишнинг қўшимча функциясига бардошли деб ҳисоблаш мумкин. Бошқача айтганда, ҳар бир тиш паро­донти меъёрий шароитларда интактли тиш ёйида унга хос чайнаш босимига қаршилик кучининг фақат ярмини ишлатади. Иккинчи ярми яширин, потенциал бўлиб, қўшни тишлар йўқотилиши туфайли ўзгарган шароитларда намоён бўлади.
Шундай қилиб, ҳар бир тиш паро­донтининг компенсаторлик имкониятлари чегараси икки баравар оширилган чайнаш юклама кучи билан аниқланади.
Клиникада чайнаш юкламасини аниқлаш етарлича қийин масала ҳисобланади. Гнатодинамометр ёрдамида умуман бутун юкланиш эмас, балки асосан фақат вертикал чайнаш босим кучи аниқланади.
Н.И. Агаповнинг айрим тишларнинг чайнаш коэффициентларини аниқлайдиган рақамли кўрсаткичларини ҳам қониқарли деб ҳисоблаб бўлмайди. Ушбу статик усул тишларнинг клиник-биологик эмас, балки фақат жисмоний хусусиятларини аниқлайди. Клиник-биологик хусусиятлар рақамли схемага мос келмайди, балки бир қатор мураккаб ички омиллар мажмуига: мижоз ёши, организмнинг умумий ҳолати, унинг ташқи таъсирга жавоб бера олиши, пародонт интактлиги, чайнаш аппарати патологиялари ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади.
Бундан ташқари, пародонт чидамлилиги нафақат турли одамларда, балки битта одамнинг ўзида ҳаётининг турли даврларида ҳам ўзгаришларга мойил бўлади.
Тишлардан кўприксимон протез учун таянч сифатида фойдаланиш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш тишлар пародонти ҳолати пухта клиник ва рентгенологик ўрганишдан кейингина амалга оширилиши керак. Пародонт шикастланишига тахмин қилинган ҳолатларда, яъни кариес асоратлари, пломбаланган бўшлиқлар мавжуд бўлган, клиник қоплама баландлиги анатомик баландликдан юқори бўлган, тишларнинг патологик қимирлаб туриши (қўзғалувчанлиги), тиш-милк ўйиқлари мавжуд бўлган ҳолатларда рентгенологик текширув ўтказилиши шарт. Сурункали юқориги пе­риодонтитларга эга тишлар каналлари пломбаланмаган бўлса ёки сурункали яллиғланиш ўчоғи бартараф қилинмаган бўлса, ушбу тишлардан таянч сифатида фойдаланиш мумкин.
Чеккалар бўйлаб кучсизланган пародонтли тишлар нуқсони (яъни, улар қўзғалувчанлиги ёки суяк тўқимаси атрофияси) мавжудлиги улардан таянч сифатида фойдаланиш учун нисбий тавсия этилмайдиган ҳолат ҳисобланади. Бундай ҳолатларда кўприксимон протез нафақат тишлар йўқ соҳаларда нуқсон ўрнини тўлдиради, балки бир вақтнинг ўзида таянч тишлар учун шиналовчи аппарат ҳам ҳисобланади. Масалан, 5-6 та тиш йўқлигида нуқсон ўрни 4-7 та тишга таянчли кўприксимон протез билан тўлдирилиши керак, агар еттинчи тиш қимирлаб турса ёки унинг альвеолалари деворларининг сезиларли атрофияси бўлса, кўприксимон протез 4-7 та тишга маҳкамланиши керак.





Вертикал юкламанинг кўприксимон протез биомеханикасига таъсири: а – юклама кўприксимон протезнинг қисқа корпуси ўртасига қўйилган; б – юклама кўприксимон протезнинг узун корпуси ўртасига қўйилган; в – юклама таянч тишлардан бирига қўйилган (изоҳ матнда берилган).


Бир томонлама таянчли (яъни консолли) кўприксимон протез корпусига тушадиган вертикал юкламалар пародонт учун жуда хавфли ҳисобланади. Бундай ҳолатда функционал юклама таянч тишнинг тиш йўқ томонга оғишини пайдо қилади. Пародонт тўқималарида эластик кучланишларнинг нотекис тақсимланиши ҳам мавжуд бўлади. Ушбу кучланишлар ҳажм бўйича икки томонлама таянчли кўприксимон протезларда ривожланадиган кучланишлардан юқоридир. Кўприксимон протез корпусига тушадиган вертикал юклама таъсирида эгилиш пайти юзага келади. Таянч тиш нуқсон томонга оғади, пародонт эса ғайриоддий йўналишли ва ҳажмли функционал ортиқча юкланишга дуч келади. Бунинг оқибатида тиш ҳаракати йўналишида па­тологик ўйиқ ва қарама-қарши томонда илдизнинг тепа қисмида тиш катаги резорб­цияси ҳосил бўлиши мумкин.
Чайнаш вақтида пастки жағнинг ёнлама ҳаракатларида таянч тиш айланиши – пародонтнинг функционал ортиқча юкланишини кучайтирувчи айланиш пайти пайдо бўлади. Айланиш ва эгилиш пайтлари кўприксимон протез корпуси узунлиги, таянч тиш клиник қопламасининг баландлиги, тиш илдизи узунлиги, ёнида тишлар мавжудлиги ёки йўқлиги, ишлатиладиган куч ҳажми ва пародонтнинг захира кучи ҳолати билан белгиланади. Декомпенсация босқичида функционал ортиқча юкланиш эҳтимоли эса битта тишдан кўп бўлмаган узунликдаги қўшилган нуқсонлар ҳолатида консолли протезнинг таянч тишлари сони оширилганда жиддий равишда пасайиши мумкин.
Хулоса қилиб қайд этиш керакки, охирги нуқсонлар ўрнини тўлдиришда олиб қўйиладиган протезлар қўлланиши тавсия этилмайдиган ҳолатдагина консолли протезлардан фойдаланиш керак. Улар пародонт касалликларида, нуқсон билан туташ паст клиник тиш қопламаларида, уларнинг патологик қўзғалувчанлиги ва ҳ.к. ҳолатларда қўлланиши мумкин эмас. Бир қатор вазиятларга кўра, қайд этилган конструкциядан фойдаланишга тўғри келганда, қуйидагиларга риоя қилиш керак: 1) окклюзион нисбатларни яхшилаб тўғрилаш; 2) сунъий тишни премолярдан кенгроқ моделлаштирмаслик; 3) таянч учун иккита ёки ундан кўпроқ тишлардан фойдаланиш. Оралиқ қисми иккита тишли блокдан иборат консолли протезлар қўлланиши хато деб эътироф қилиниши керак.